از گاو درسته تا شترمرغ؛ محبوب‌ترین غذای ایرانیان باستان و پادشاهان هخامنشی چه بود؟

راز بقا: دوران هخامنشیان، یکی از برجسته‌ترین دوره‌های تاریخ ایران باستان است که نه تنها به دلیل دستاورد‌های سیاسی و نظامی‌شان شناخته می‌شود، بلکه در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز تأثیرات عمیقی داشته‌اند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های زندگی اجتماعی انسان‌ها، که به نوعی منعطف با شرایط اقتصادی و فرهنگی هر دوره است، مقوله خوراک و شیوه‌های تغذیه است.

در این مقاله از راز بقا، به بررسی منابع غذایی، شیوه‌های آماده‌سازی و طبخ غذا، و نحوه ارتباط آن با فرهنگ و طبقات اجتماعی در دوران هخامنشیان پرداخته می‌شود.

خوراک در اوستا؛ مروری بر منابع اولیه غذایی

اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، بخش مهمی از اطلاعات تاریخی درباره زندگی مردم ایران باستان را در اختیار ما قرار می‌دهد. در اوستا، اشاره‌هایی به انواع مواد غذایی و شیوه‌های مصرف آنها شده است. به گزارش راز بقا شیر و فرآورده‌های لبنی مانند کره و پنیر از جمله مواد غذایی رایج بودند که به شکل خام یا پخته مصرف می‌شدند. هوم، نوشیدنی‌ای مقدس که معمولاً با شیر مصرف می‌شد، به عنوان یکی از نوشیدنی‌های مهم در میان ایرانیان هخامنشی معرفی شده است. گوشت نیز به ویژه گوشت گاو، یکی از منابع اصلی پروتئین در رژیم غذایی هخامنشیان بود که در مواقع مختلف، به‌ویژه در مراسم دینی و جشن‌ها، به‌طور ویژه مصرف می‌شد.

غلات نیز جزو مواد اصلی غذایی در دوران هخامنشیان بودند. به گزارش راز بقا گندم و جو از مهم‌ترین غلات مصرفی بودند که به‌عنوان ماده اولیه نان و سایر فرآورده‌های غذایی استفاده می‌شدند. در اوستا، همچنین اشاره‌ای به روش‌های مختلف طبخ غذا‌ها و اهمیت آتش در پخت آنها شده است، هرچند جزئیات دقیقی از روش‌های طبخ وجود ندارد.

تابلت‌های ایلامی؛ شواهدی از شیوه‌های مصرف و جیره‌بندی غذا

تابلت‌های ایلامی که در تخت جمشید پیدا شده‌اند، اطلاعات مهمی درباره نحوه توزیع مواد غذایی در میان افراد مختلف جامعه هخامنشیان به دست می‌دهند. به گزارش راز بقا این متون ثبت شده از توزیع روزانه جیره غذایی به افراد مختلف، اعم از کارگران، سربازان و دیگر اعضای جامعه حکایت دارند. غلات، به ویژه جو و گندم، از اصلی‌ترین اقلام جیره‌های غذایی بودند که به افراد مختلف تخصیص داده می‌شدند. این شواهد نشان می‌دهند که خوراک نه تنها به‌عنوان یک نیاز فیزیولوژیک، بلکه به‌عنوان ابزاری برای سازماندهی و مدیریت منابع در امپراتوری هخامنشی نیز مورد توجه قرار داشت.

گزارش‌های یونانی؛ ضیافت‌ها و جشن‌ها در دربار هخامنشی

یکی از منابع مهم اطلاعات در مورد غذا و آشپزی در دوران هخامنشی، گزارش‌های نویسندگان یونانی است که در توصیف ضیافت‌ها و مراسم سلطنتی هخامنشیان نوشته شده‌اند. این گزارش‌ها به وضوح نشان می‌دهند که درباریان هخامنشی و پادشاهان در ضیافت‌ها و جشن‌ها از انواع غذا‌های مختلف استفاده می‌کردند. به گزارش راز بقا در ضیافت‌های سلطنتی که به‌ویژه در تخت جمشید برگزار می‌شد، انواع گوشت‌ها شامل گاو، شتر، گوزن، ماکیان و حتی شترمرغ، به‌عنوان غذای اصلی سرو می‌شدند. این جشن‌ها معمولاً با تعداد زیادی مهمان و حضور افراد برجسته همراه بودند که به‌طور ویژه برای پذیرایی از پادشاه و دربار تدارک دیده می‌شدند.

گزارش‌های مختلف یونانی نشان می‌دهند که میزان غذای سرو شده در چنین جشن‌هایی بسیار زیاد بود و سهم بیشتری از غذا به گارد سلطنتی و دیگر نیرو‌های نظامی اختصاص می‌یافت. این ضیافت‌ها نمادی از قدرت و رفاه دربار هخامنشیان بودند و نقش مهمی در بازتاب وضعیت اجتماعی و اقتصادی جامعه ایفا می‌کردند.

ضیافت‌های مجلل که برای پذیرایی از پادشاه تدارک دیده می‌شدند، بسیار افسانه‌ای بودند. به گزارش راز بقا معمولاً ۱۵ هزار نفر برای پذیرایی در تخت جمشید در نظر گرفته می‌شدند که از میان آنها ۴۰۰ نفر آموزش‌دیده و خبره در رأس امور پذیرایی قرار داشتند. بر اساس روایت کتزیاس (Ketzias-Dinon Apad)، پادشاه در این مراسم شرکت نمی‌کرد، اما در این مهمانی‌ها و گردهمایی‌های باشکوه، اقوام نزدیک او مانند مادر و همسر حضور داشتند و از زمان اردشیر دوم (۴۰۵-۳۵۹ پیش از میلاد)، برادر کوچک‌تر پادشاه نیز در این مراسم شرکت می‌کرد.

توضیحات مربوط به ضیافت‌های سلطنتی که توسط هراکلیدس (Heracleides) بازنمایی شده است، به صرفه‌جویی در خوراک اشاره می‌کند. با این حال، انواع متنوعی از غذا‌ها سرو می‌شد. این غذا‌ها شامل حیواناتی نظیر اسب‌ها، شترها، گوزن‌ها، ماکیان، غزال‌ها و پرندگانی مانند شترمرغ عربی، غاز و خروس بود. سهم‌بندی هر مقدار غذا با توجه به تعداد میهمانان مشخص می‌شد، اما میهمانان اجازه داشتند باقیمانده غذا را نیز با خود ببرند. بیشترین سهم از گوشت و دیگر غذا‌ها به گارد سلطنتی تعلق می‌گرفت و مقدار باقی‌مانده بین دیگر افراد تقسیم می‌شد.

بر اساس روایت آریستوفانس، مأمور دربار هخامنشی، در یک وعده غذایی، گاوی نر که به‌طور کامل در اجاق پخته شده بود و پرنده‌ای بزرگ که احتمالاً شترمرغ بوده، سرو شده است. منوی غذایی کتزیاس، مورخ یونانی، که در کتابش با عنوان «باج و خراج پرداخت‌شده در سرتاسر آسیا» آمده، متأسفانه باقی نمانده است.

پولیانوس، مورخ یونانی، به لیست اقلام مورد نیاز برای وعده‌های رسمی مانند صبحانه، ناهار و شام اشاره کرده است. به گفته او، الکساندر در کاخ سلطنتی پارسیان لیستی بر روی لوح برنزی مشاهده کرده بود که بر یک ستون نصب شده بود. این لوح شامل اطلاعاتی درباره مواد غذایی مصرفی روزانه بود.

محتویات لوح تخت جمشید شامل این موارد بود:

آرد گندم: ۳۰۰ ارتبه، بلغور: ۳۰۰ ارتبه، نان گندم: ۱۰۰۰ ارتبه، نوشیدنی شیر و جو: ۱۰ ارتبه، هل شکاف‌دار مرغوب (پتیسانه): ۱۰ ارتبه، کشمش سیاه: ۳ تالان، کنسرو انار ترش: ۱ ارتبه، شلغم آب‌پز، هندوانه کوهی آماده‌شده در نمک، نمک: ۱۰ ارتبه، سس شیرین و ترش، شوید خشک‌شده، شاه‌دانه و کرفس، روغن کنگر (آکانتوس)، روغن بادام شیرین، بادام شیرین خشک‌شده.

تمامی این مواد به دستور پادشاه برای مصرف روزانه ناهار و شام تنظیم می‌شدند. به گزارش راز بقا مقدار مصرفی سربازان بسیار زیاد بود و در شرق نزدیک، تأمین مواد اولیه غذایی در مقیاس وسیع برای برگزاری جشن‌ها و مهمانی‌های رسمی کاملاً طبیعی بود.

افراد ثروتمند در ضیافت‌ها گوشت گاو، اسب یا شتر سرو می‌کردند که در اجاق پخته می‌شدند. افرادی با استطاعت کمتر، حیوانات کوچک‌تر را مصرف می‌کردند. غذا‌های غلاتی معمولاً به‌عنوان دسر استفاده می‌شدند.

در روز‌های جشن در تخت جمشید به دستور داریوش اول، نانی خاص با گندم آشور و آب رود فرات پخته می‌شد و نوشیدنی انگور از سوریه و آتن ارسال می‌شد. به گزارش راز بقا استرابو اشاره می‌کند که آب آشامیدنی مورد استفاده توسط پادشاه از رود کرخه تهیه و جوشانده می‌شد. این آب در ظروف نقره‌ای ریخته شده و در واگن‌هایی حمل می‌شد.

نان و شیرینی‌هایی با کیفیت عالی توسط قنادان در این دوران تهیه می‌شد. هنگام سفر‌های پادشاه از تخت جمشید به شوش یا بالعکس، قنادان پیشاپیش حرکت می‌کردند تا نان و شیرینی تازه برای ورود پادشاه آماده باشد.

میوه‌هایی مانند توت، آلو، سیب، گلابی، انجیر و خرما در باغ‌های اطراف تخت جمشید پرورش داده می‌شد. پرورش زنبور عسل نیز رایج بود و خرما و انجیر از غذا‌های اصلی مردم به شمار می‌رفتند. گردو و پسته نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. رومی‌ها به پسته لقب «گردوی ایرانی» داده بودند.

لبنیات مانند شیر و پنیر نیز به‌عنوان غذای اصلی مردم دوران هخامنشی استفاده می‌شد. میوه‌ها و سبزیجات نیز بخشی از رژیم غذایی این دوران را تشکیل می‌دادند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

اسب نَسایی یا اژد‌های گیاهخوار؛ زیباترین اسب تاریخ که هخامنشیان آن را پرورش دادند و ۱۰ سال پیش منقرض شد

گاو آپیس؛ گاو مقدس مصری که کمبوجیه پسر کوروش هخامنشی آن را منقرض کرد!

هوم یا ریش بُز؛ گیاهی مقدس و توهم‌زا که ایرانیان آن را می‌پرستیدند و در افغانستان با آن شیشه تولید می‌کنند!

خوراک و وضعیت اجتماعی؛ ارتباط میان غذا و طبقات اجتماعی

یکی از نکات جالب توجه در مورد خوراک در دوران هخامنشیان، ارتباط آن با وضعیت اجتماعی افراد جامعه است. به‌ویژه در دربار هخامنشی، نوع خوراک مصرفی نشان‌دهنده مرتبه اجتماعی افراد بود. به گزارش راز بقا پادشاهان و درباریان از غذا‌های لذیذ و متنوعی بهره‌مند بودند، در حالی که طبقات پایین‌تر جامعه، مانند کارگران و سربازان، غالباً از مواد ساده‌تری مانند نان و غلات استفاده می‌کردند. این تفاوت‌ها نه تنها در تغذیه، بلکه در نحوه زندگی و حتی در نوع و میزان دسترسی به منابع غذایی نیز مشهود بود.

مطالعه خوراک در دوران هخامنشیان نه تنها به ما اطلاعاتی در مورد عادات غذایی و شیوه‌های طبخ غذا در این دوران می‌دهد، بلکه به‌طور غیرمستقیم، جنبه‌هایی از ساختار اجتماعی و فرهنگی امپراتوری هخامنشی را نیز نمایان می‌کند. از منابع مختلف، اعم از اوستا، تابلت‌های ایلامی و گزارش‌های یونانی، می‌توان نتیجه گرفت که غذا در دوران هخامنشیان نه تنها یک نیاز فیزیولوژیک، بلکه یک عنصر مهم فرهنگی و اجتماعی بود. به گزارش راز بقا خوراک در این دوران نمادی از قدرت، طبقات اجتماعی و حتی باور‌های دینی مردم بود که نقش آن در زندگی روزمره و مراسمات مختلف کاملاً مشهود است.