کشف مارمولک آگاما در داراب فارس؛ ساکن تازه‌وارد کوه‌های جنوب ایران را بشناسید

راز بقا: ایران با تنوع اقلیمی چشم‌گیر خود، سرزمین مناسبی برای انواع خزندگان محسوب می‌شود. با این حال، برخی از این موجودات هنوز آن‌گونه که باید شناخته نشده‌اند؛ از جمله مارمولک‌های جنس آگاما (Agama) که به‌رغم پراکندگی نسبتاً وسیع در مناطق گرمسیری، کمتر در کانون توجه عمومی و حتی پژوهش‌های زیستی در ایران بوده‌اند. اخیراً مشاهده و عکاسی از یکی از این مارمولک‌ها در اطراف شهرستان داراب استان فارس، بحث‌های جدیدی درباره حضور آگاما در زیست‌بوم جنوب ایران به‌راه انداخته است.

در این مقاله از راز بقا، ابتدا به‌طور مفصل با آگاما، ویژگی‌های ظاهری و رفتاری‌اش آشنا می‌شویم، سپس به کشف اخیر در داراب، اهمیت زیست‌محیطی آن و فرصت‌های مطالعاتی که پیش روی ماست می‌پردازیم.

آگاما چیست؟ معرفی کامل یک مارمولک مقاوم و مرموز

آگاما (Agama) نام یک جنس از مارمولک‌های خانواده Agamidae است که در مناطق گرم، خشک و نیمه‌خشک آسیا، آفریقا و بخش‌هایی از جنوب اروپا زندگی می‌کنند. تاکنون حدود ۳۷ گونه از آگاما در جهان شناسایی شده که از نظر رنگ، رفتار، اندازه و زیستگاه با هم تفاوت‌هایی دارند.

ویژگی‌های ظاهری

بدن کشیده با اندام‌های عضلانی: آگاما‌ها اغلب جثه‌ای متوسط دارند (طول بدن تا ۳۰ سانتی‌متر)، بدنی تنومند با پا‌های قوی و دم نسبتاً بلند و نوک‌تیز دارند.

رنگ‌آمیزی متغیر و درخشان: در بسیاری از گونه‌ها، نر‌ها در فصل تولیدمثل رنگ‌های چشم‌گیری به خود می‌گیرند؛ مانند سر آبی براق، بدن قرمز، یا ترکیب‌های زرد-مشکی. ماده‌ها رنگ‌های خنثی‌تر و استتاری‌تری دارند.

پوشش بدن فلس‌دار و زبر: پوست ضخیم و پوشیده از فلس‌های بزرگ و برجسته است که آنها را در برابر خراش، گرما و شکارچیان مقاوم می‌کند.

رفتار‌های زیستی

روزفعال و گرماپسند: آگاما‌ها هنگام روز و در دمای بالا فعال‌اند. در ساعات صبح خود را روی سنگ‌ها آفتاب می‌گیرند تا دمای بدن‌شان را تنظیم کنند.

رفتار‌های قلمرویی: نر‌ها معمولاً دارای قلمرو هستند و از طریق حرکاتی، چون تکان دادن سر، برافراشتن بدن، یا تغییر رنگ، رقبای خود را تهدید می‌کنند.

رژیم غذایی: عمدتاً حشره‌خوارند و از مورچه، سوسک، ملخ، عنکبوت و سایر بندپایان تغذیه می‌کنند. در مواقع کمبود غذا، ممکن است از گیاهان یا لاشه هم استفاده کنند.

تولیدمثل و بقا

جفت‌گیری فصلی: در برخی گونه‌ها، جفت‌گیری در بهار و اوایل تابستان رخ می‌دهد. نر‌ها با رنگ‌آمیزی خاص و حرکات بدنی تلاش می‌کنند توجه ماده را جلب کنند.

تخم‌گذار: ماده‌ها بین ۵ تا ۱۵ تخم در خاک مرطوب یا زیر سنگ‌ها می‌گذارند. بچه‌ها پس از حدود ۶ تا ۸ هفته سر از تخم درمی‌آورند و بلافاصله مستقل می‌شوند.

طول عمر: در طبیعت بین ۴ تا ۸ سال عمر می‌کنند، اما در اسارت ممکن است تا ۱۰ سال هم زندگی کنند.

پراکندگی آگاما در ایران و خاورمیانه

در ایران، خانواده Agamidae به‌خوبی نمایندگی می‌شود، اما گونه‌هایی که مستقیماً به جنس Agama تعلق دارند، بیشتر در مناطق گرم جنوبی مانند استان‌های هرمزگان، کرمان، بوشهر و سیستان‌وبلوچستان دیده شده‌اند. مشاهده‌هایی از آگامای سرآبی (Agama cyanogaster) یا گونه‌های مشابه در حوالی بندرعباس، جاسک و کهنوج وجود دارد.

در کشور‌های همسایه مانند عربستان، عمان، یمن و پاکستان نیز گونه‌های متنوعی از آگاما زندگی می‌کنند. این خزندگان به‌خوبی با دما‌های بالا، خشکی و کم‌آبی سازگار شده‌اند و این موضوع در مقایسه با سایر مارمولک‌ها مزیتی بزرگ است.

کشف غیرمنتظره در داراب؛ یک نقطه جدید در نقشه

در اوایل سال ۱۴۰۴، پوریا پورشهید، عکاس حیات‌وحش، تصاویری از مارمولکی رنگارنگ در ارتفاعات جنوبی داراب منتشر کرد. با بررسی دقیق این تصاویر، تعدادی از کارشناسان خزنده‌شناسی آن را به‌عنوان یکی از گونه‌های جنس Agama شناسایی کردند. این نخستین باری بود که این جنس از مارمولک‌ها به‌طور مستند از استان فارس گزارش می‌شد.

ویژگی‌های مشهود مارمولک داراب

سر بزرگ و آبی رنگ (احتمالاً نر بالغ)

بدن قهوه‌ای تیره با لکه‌های زرد

دم بلند، تیز و شیاردار

رفتار تدافعی هنگام نزدیک شدن دوربین

این مارمولک در دره‌ای نیمه‌صخره‌ای و گرم با پوشش گیاهی ضعیف ثبت شده بود. تصاویر به‌سرعت در میان علاقه‌مندان طبیعت در فضای مجازی منتشر شد و توجه پژوهشگران را نیز برانگیخت.

چرا این کشف مهم است؟

یک. تغییر در نقشه پراکنش زیستی آگاما: تاکنون، فارس در زمره زیستگاه‌های شناخته‌شده آگاما قرار نداشت. کشف اخیر نشان می‌دهد که برخی گونه‌های آگاما ممکن است در سکوت در مناطق بومی زیست کرده باشند.

دو. فرصتی برای مطالعات اکولوژیکی: با توجه به شرایط خاص زیستگاه در داراب، می‌توان بررسی کرد که چگونه آگاما با دمای بالا، کمبود پوشش گیاهی و شکارچیان احتمالی سازگار شده است.

سه. اهمیت فرهنگ‌سازی محیط‌زیستی: مشاهده‌ای که در ابتدا توسط یک شهروند مشتاق ثبت شد، به‌نوعی نشان‌دهنده قدرت علم شهروندی در توسعه دانش زیستی کشور است.

از مستندسازی تا حفاظت

تعیین دقیق گونه: برای شناسایی قطعی گونه آگامای داراب نیاز به نمونه‌برداری ژنتیکی یا بررسی‌های میدانی دقیق‌تری وجود دارد.

مستند کردن موقعیت جغرافیایی: ثبت لوکیشن و مختصات GPS می‌تواند برای نقشه‌برداری زیستگاه‌های آگاما در ایران حیاتی باشد.

ارتباط با نهاد‌های دانشگاهی: گروه‌های زیست‌شناسی دانشگاه شیراز یا پژوهشگاه محیط‌زیست می‌توانند مطالعات طولی درباره جمعیت و پویایی رفتاری آگاما در داراب انجام دهند.

حمایت از جوامع محلی: از طریق آگاهی‌بخشی و آموزش، باید از جوامع محلی خواست که از شکار، اسارت یا آزار مارمولک‌ها خودداری کنند و مشاهدات‌شان را گزارش دهند.

مارمولک آگاما، این خزنده جذاب، مقاوم و کمتر شناخته‌شده، اکنون با حضورش در داراب، پنجره‌ای نو به‌سوی شناخت تنوع خزندگان جنوب ایران گشوده است. این کشف نشان می‌دهد که هنوز بسیاری از گونه‌های جانوری کشور ما، به‌ویژه خزندگان، در سکوت و بی‌خبری زیست می‌کنند. شاید لازم باشد بیشتر بنگریم، بهتر مستندسازی کنیم و فراتر از شهرها، به کوه‌ها، دره‌ها و سکوت داغ جنوب گوش بسپاریم.