زرشک سیاه؛ گونه کمیابی از زرشک که تنها در ایران یافت می‌شود و از زعفران هم نایاب‌تر است

راز بقا: وقتی حرف از زرشک می‌شود، بیشتر ما به همان دانه‌های یاقوتی زرشک قرمز پلویی فکر می‌کنیم؛ میوه‌ای پرکاربرد در سفره ایرانی. اما در دل کوه‌های بلند و سردسیر خراسان، نوعی زرشک وجود دارد که نه‌تنها با زرشک قرمز فرق دارد، بلکه از آن نایاب‌تر، دارویی‌تر و از نظر بعضی‌ها، حتی از زعفران هم ارزشمندتر است؛ زرشک سیاه (Iranian Black Barberry).

به گزارش راز بقا، این میوه‌ی تلخ‌وشیرین که در دامنه کوه‌ها و در دل طبیعت وحشی می‌روید، کم‌کم در حال فراموشی‌ست. اما هنوز هم در برخی روستاها، دمنوش‌ها، ترشی‌ها و حتی داستان‌های محلی، زنده است.

زرشک سیاه چیست و کجاست؟

زرشک سیاه یکی از گونه‌های اصیل و بومی ایران است که بیشتر در مناطق کوهستانی خراسان شمالی، اسفراین، قوچان، درگز و حوالی بجنورد به‌صورت خودرو رشد می‌کند. این گیاه بدون دخالت انسان، بدون آب‌یاری و بدون سم، به‌صورت طبیعی از دل سنگ و خاک خشک سر برمی‌آورد. این یعنی تمام خواصش، ناب و خالص است.

دانه‌های زرشک سیاه از نوع قرمز کمی درازترند، رنگی تیره دارند و طعم‌شان ترش، گس و با ته‌مزه‌ای شیرین همراه است. طعمی که مخصوص خودش است و با هیچ زرشکی قابل مقایسه نیست.

چه فرقی با زرشک معمولی دارد؟

به گزارش راز بقا زرشک سیاه با زرشک پلویی یا باغی فرق‌های زیادی دارد. مهم‌ترین تفاوت‌شان در نحوه‌ی رشد است. زرشک سیاه خودرو و وحشی است، یعنی کشاورز یا باغبانی آن را نمی‌کارد. درختچه‌های زرشک سیاه معمولاً در نقاط سخت‌گذر، شیب‌دار، پرسنگ و دور از دسترس می‌رویند؛ جایی که ماشین‌آلات و ابزار مدرن هم به‌سختی به آن‌جا می‌رسند.

از طرفی، طعم زرشک سیاه ملایم‌تر است. نه آن ترشی تند زرشک قرمز را دارد، نه آن بافت شکننده را. در نتیجه برای دمنوش و استفاده دارویی، ایده‌آل‌تر است.

خواص دارویی زرشک سیاه

در طب سنتی ایران، زرشک سیاه جایگاه ویژه‌ای دارد. این میوه‌ی تلخ و تیره‌رنگ را برای پاک‌سازی خون، تقویت کبد، کاهش فشار خون و درمان اختلالات گوارشی توصیه می‌کنند. بعضی حکمای سنتی معتقدند که زرشک سیاه «سردی خون را می‌گیرد» و بدن را از مواد زائد پاک می‌کند.

همچنین دمنوش زرشک سیاه یکی از بهترین گزینه‌ها برای کاهش تب، رفع التهاب و تقویت سیستم ایمنی بدن در فصل‌های سرد است. بانوان روستایی در مناطق کوهستانی، آن را برای درمان ناراحتی‌های زنان، به‌ویژه مشکلات قاعدگی هم استفاده می‌کنند.

در فرهنگ بومی چه جایگاهی دارد؟

در بسیاری از روستا‌های خراسان، پیرزنان و سالخوردگان هنوز هم باور دارند که زرشک سیاه «آرام‌کننده دل و جان» است. به گزارش راز بقا آن را در ترشی‌های خانگی، آش‌های زمستانی و چای‌های محلی استفاده می‌کنند. حتی در بعضی مناطق، چاشنی مخصوصی از زرشک سیاه با نمک، زیره و فلفل درست می‌کنند که همراه غذا خورده می‌شود و خاصیت ضدنفخ و ضدسوءهاضمه دارد.

در روزگاری نه‌چندان دور، بچه‌ها برای چیدن زرشک سیاه به کوه می‌رفتند، دست و پای‌شان را خار می‌خراشید، اما با یک مشت زرشک سیاه خوشحال به خانه برمی‌گشتند. امروز، اما این سنت‌ها در حال رنگ‌باختن است.

چرا از زعفران هم نایاب‌تر شده؟

اگرچه زعفران به‌عنوان گران‌ترین ادویه دنیا معروف است، اما امروزه در سطح وسیع در خراسان جنوبی و رضوی کشت می‌شود و در بسیاری از مناطق قابل تولید است. در مقابل، زرشک سیاه نه کشت می‌شود، نه پرورش می‌یابد، و نه امکان تولید انبوه دارد. به همین دلیل، میزان برداشت آن بسیار اندک و فصلی‌ست.

زرشک سیاه فقط در بازه‌ی کوتاهی از سال، معمولاً از اواخر شهریور تا اوایل مهر قابل برداشت است. چیدن آن سخت، پراکنده و طاقت‌فرساست. درختچه‌ها هم پرخارند و در شیب‌های خطرناک می‌رویند. برای همین، کمتر کسی حاضر است به‌خاطر مقدار کمی محصول، جان به خطر بیندازد. همین موضوع باعث شده قیمت آن در بازار گاهی چند برابر زرشک قرمز و حتی هم‌قیمت زعفران باشد.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

سورگوم یا ذرت خوشه‌ای؛ غله‌ای تابستانی در خوزستان که جای ذرت را گرفته، آب کم مصرف می‌کند و کاشت آن سود زیادی دارد

ترتیکاله؛ غله مقاوم و کم‌آب استان فارس که بهترین جایگزین گندم و ذرت است، آب کم می‌خواهد و سود بسیار بالایی دارد

الوک یا بادام کوهی؛ میوه‌ای تلخ با خواص بی‌شمار مشهور به جواهر زاگرس که متفاوت‌ترین آجیل ایران است

چرا فراموش شده؟

به گزارش راز بقا با گسترش شهرنشینی، تخریب زیستگاه‌های طبیعی، کاهش علاقه نسل جوان به گیاهان بومی، و از همه مهم‌تر، نبود حمایت دولتی، زرشک سیاه هم مانند بسیاری از گیاهان دارویی ایران، در خطر فراموشی قرار گرفته است. چرای دام، جاده‌سازی، برداشت بی‌رویه بدون برنامه، و نداشتن بسته‌بندی مناسب باعث شده زرشک سیاه از بازار‌های شهری حذف شود و فقط در عطاری‌های قدیمی یا برخی فروشگاه‌های آنلاین تخصصی دیده شود.

فرصتی برای احیا

اگرچه زرشک سیاه کمیاب است، اما هنوز هم می‌توان آن را نجات داد. با آموزش محلی، حمایت از روستاییان برای برداشت اصولی، فرآوری و بسته‌بندی بهداشتی، و معرفی آن به بازار‌های سلامت و دارویی، زرشک سیاه می‌تواند دوباره بدرخشد. محصولی که به آب نیاز ندارد، در دل طبیعت می‌روید، و سرشار از خاصیت است، اگر به‌درستی معرفی شود، نه‌تنها می‌تواند به حفظ سلامت جامعه کمک کند، بلکه به اقتصاد محلی و حتی صادرات نیز رونق ببخشد.

به گزارش راز بقا زرشک سیاه، گنجی‌ست که در کوه‌های خراسان پنهان شده؛ بی‌ادعا، بی‌هیاهو، اما پر از ارزش. باید آن را بشناسیم، درباره‌اش بگوییم و برای حفظش تلاش کنیم. شاید روزی برسد که زرشک سیاه، همان‌طور که روزی زعفران شد، به‌عنوان یک برند ایرانی بدرخشد. اما تا آن روز، این ما هستیم که باید هوای این گنجینه‌ی گمشده را داشته باشیم.