گاو زانو‌زده با ظرف دهانه‌دار؛ عتیقه‌ای مرموز و ۳۰۰۰ سال قدمت که در شوش کشف شد و به نیویورک رفت

راز بقا: اثر باستانی «گاو نر زانو‌زده با ظرف دهانه‌دار» یکی از آثار شگفت‌انگیز کشف‌شده از تمدن باستانی ایلام در جنوب غربی ایران است. این شیء بی‌نظیر که از نقره ساخته شده و قدمتی در حدود ۳۰۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد دارد، هم‌اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. 

به گزارش راز بقا، این اثر، نمونه‌ای نادر و برجسته از فلزکاری اولیه در ایران و نمادگرایی آیینی در دوران باستان به شمار می‌رود. 

ویژگی‌های تاریخی، ظاهری و هنری

به گزارش راز بقا، در این اثر، موجودی با سر گاو و بدنی انسان‌گونه در حال زانو زدن به تصویر کشیده شده که با هر دو دست، ظرفی دهانه‌دار را نگه داشته است. ترکیب بدن انسان و سر حیوان، از باور‌ها و مفاهیم اسطوره‌ای و آیینی نشأت می‌گیرد؛ جایی که موجودات ترکیبی، نماد‌هایی از قدرت، خدایان یا نیرو‌های کیهانی بودند. 

چهره گاو با شاخ‌های برجسته، پوزه‌ی مشخص و چشمانی نافذ، با دقت و ظرافتی چشمگیر حجاری شده، در حالی که بازو‌ها به شکلی هندسی و متقارن تراش خورده‌اند. 

ظرف دهانه‌داری که این موجود در دست دارد، احتمالاً برای ریختن مایعات مقدس در مراسم آیینی به کار می‌رفته است؛ مایعاتی مانند آب، روغن یا نوشیدنی‌های آیینی. استفاده از فلز نقره، که در دوران باستان کالایی ارزشمند و گران‌بها محسوب می‌شد، گویای اهمیت فرهنگی و شاید سلطنتی این شیء است. 

به گزارش راز بقا، در پی تحولات سیاسی دوره اوروک در جنوب بین‌النهرین، نوآوری‌های مشابهی همچون نگارش و مهر‌های استوانه‌ای، تولید انبوه سفال‌های استاندارد و سبک خاصی از هنر پیکره‌ای، در اطراف شهر شوش در جنوب‌غربی ایران پدید آمدند؛ منطقه‌ای که زبان غالب در آن ایلامی بود.

 با آن‌که بیشتر این نوآوری‌ها از نمونه‌های بین‌النهرینی اقتباس شده بودند، اما در ایران ویژگی‌های متمایز ایلامی به خود گرفتند. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

آلیاژ‌های باستانی ایرانی؛ ظروف فلزی، شمشیر و مجسمه‌های ایران باستان چگونه و با چه ابزاری ساخته می‌شدند؟

گنج امامزاده داوود؛ کشف ۲۷ سکه ۱۲۰۰ ساله توسط چوپان افغان در تهران که برایش دردسر بزرگی شد

این گاو نقره‌ای کوچک، که جامه‌ای با نقش پله‌ای بر تن دارد و ظرفی دهانه‌دار در دست گرفته، ترکیبی شگفت‌انگیز از ویژگی‌های انسانی و حیوانی را نشان می‌دهد. 

گردن ستبر آن به شانه‌هایی انسانی متصل است که به بازو‌هایی ختم می‌شوند که در انتها به سُم می‌انجامند. نمایش حیوانات در حالت‌های انسانی در هنر پیشا - ایلامی رایج بود؛ شاید به عنوان نماد نیرو‌های طبیعی یا به همان اندازه محتمل، به عنوان شخصیت‌هایی در اسطوره‌ها یا افسانه‌ها.

کارکرد دقیق این شاهکار کوچک هنوز روشن نیست. آثاری از پارچه که به پیکره چسبیده بودند نشان می‌دهد که احتمالاً به عمد دفن شده است، شاید در قالب آیینی مذهبی یا مراسمی ویژه

معنا و کارکرد آیینی

به گزارش راز بقا، گاو در فرهنگ‌های کهن خاور نزدیک، همواره نمادی مقدس بوده است؛ مرتبط با مفاهیمی، چون باروری، نیروی حیاتی، و محافظت الهی. در فرهنگ ایلام و همچنین تمدن‌های همسایه، چون سومر و اکد، گاو نه‌تنها موجودی مقدس، بلکه گاهی تجلی یک ایزد یا واسطه‌ی بین انسان و جهان فراطبیعی به شمار می‌آمد. 

حالت زانو زدن این موجود، می‌تواند نشانه‌ای از احترام، تقدیم هدیه، یا حالت نیایشی باشد. وجود ظرف در دست او، احتمالاً نشانه‌ی شرکت در آیینی مذهبی است. برخی پژوهشگران نیز این اثر را با آیین‌های تدفینی یا وقف نذری در معابد مرتبط دانسته‌اند. 

محل کشف و مسیر انتقال به موزه

به گزارش راز بقا، این اثر باستانی در جنوب ایران کشف شده، احتمالاً در منطقه‌ای همچون شوش یا یکی از سکونت‌گاه‌های ایلامی، گرچه محل دقیق کشف آن مشخص نیست؛ چراکه در اوایل قرن بیستم، بسیاری از آثار باستانی بدون مستندسازی علمی دقیق به موزه‌ها منتقل شدند. این شیء در همان زمان به مجموعه دائمی هنر خاور نزدیک باستان در موزه متروپولیتن نیویورک افزوده شد. 

با وجود اندازه کوچک آن، این اثر توجه بسیاری از پژوهشگران را جلب کرده؛ چرا که نمونه‌ای کم‌نظیر از نمادگرایی ایلامی اولیه و تأثیر متقابل فرهنگی بین تمدن‌های ایران و بین‌النهرین است. 

رازآلودگی و تفسیر‌های نمادین

به گزارش راز بقا، آن‌چه «گاو زانو‌زده با ظرف دهانه‌دار» را منحصر‌به‌فرد می‌سازد، نه‌تنها هنر درخشان آن، بلکه ابهام در معنا و کارکردش است. این اثر، ترکیبی است از انسان و حیوان، آیین و نماد، اسطوره و واقعیت. حالت زانو زدن گاو - که رفتاری غیرطبیعی در طبیعت است - به این مجسمه کیفیتی سوررئال و رازآلود می‌دهد. 

به گزارش راز بقا، آیا این موجود، ایزدی است با جسم فانی؟ یا روحانی‌ای در جامه‌ای آیینی؟ یا موجودی اسطوره‌ای از متون گمشده؟ این اثر، هنوز پاسخ مشخصی ندارد و همین رمزآلود بودن، آن را به یکی از نمادین‌ترین و مرموزترین آثار باستانی ایران بدل کرده است که امروزه در یکی از معتبرترین موزه‌های جهان در معرض دید قرار دارد.