قلعه گبری شهر ری؛ قلعه‌ای با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت که محل دفن گنج‌های فراوان مربوط به دوره ساسانی است

راز بقا: قلعه گبری (یا دژ گبری) در جنوب‌شرقی شهر ری واقع در حومه جنوبی تهران یکی از نماد‌های برجای‌مانده از ساختار‌های دفاعی دیرینه دوران ساسانیان است. 

به گزارش راز بقا، این دژ که از خشت و گل ساخته شده، در لایه‌بندی‌های گوناگون تاریخی و گزارش‌های محلی به دوره‌های باستانی نسبت داده شده و همواره موضوع بحثِ پژوهشگرانِ محلی و کارشناسان میراث فرهنگی بوده است؛ زیرا ویژگی‌های معماری، جایگاه استراتژیک و مدارکِ کشف‌شده پیرامون آن، حکایت از پیوستگی سکونت و دفاع در ری از دیرباز دارد. 

جایگاه جغرافیایی، معماری و ساختارِ دفاعی

به گزارش راز بقا، قلعه گبری در محله علائین (یا حوالی میدان معلم) شهر ری واقع است و اغلب در منابع محلی مساحتِ حدودیِ آن را در حدود ۳۰۰۰ متر مربع گزارش کرده‌اند؛ دیوار‌های خشتی بلند و بقایای برج‌های گوشه‌ای از شاخصه‌های قابل‌مشاهده بناست. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

از صدای بلند تا سلامت دندان و پهنای لگن؛ معیار‌های انتخاب همسر در انسان‌های اولیه چه بود؟

گنج بزرگ آکروپل؛ کشف گنجینه‌ای بزرگ از طلا در خوزستان که فورا به فرانسه منتقل شد

بر پایه مطالعات و گزارش‌های میدانی، قلعه دست‌کم چهار برج نگهبانی داشته که ارتفاع دیوار‌ها در گذشته می‌تواند بیش از ده متَر بوده باشد؛ برخی منابع محلی ارتفاع‌های تا ۱۵ تا ۲۵ متر را برای بارو‌ها ذکر می‌کنند، هرچند بخش اعظم این ارتفاع به علت فرسایش و تخریب از بین رفته است. 

معماری خشت‌وگلی و موقعیت استراتژیک روی بلندی‌های طبیعی نشان‌دهنده کارکردِ عمدتاً دفاعی این مجموعه است.

جایگاه تاریخی و دوره ساخت؛ قلعه گبری چه‌قدر «قدیمی» است؟

به گزارش راز بقا، نسبت‌دهی دقیقِ زمان ساخت قلعه در منابع متفاوت است. اکثر مطالعات محلی و گزارش‌های عمومی آن را به دوره ساسانی (حدود ۱۶۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش) نسبت می‌دهند و به‌طور رایج «بیش از ۲۰۰۰ سال» را برای قدمت آن عنوان می‌کنند.

البته برخی مراجع محلی و تاریخی سن‌انگاریِ وسیع‌تری ارائه داده و ریشه‌های دژ یا گسترش‌های پیشینِ آن را تا دوره اشکانی یا حتی لایه‌های کهن‌تر گزارش کرده‌اند. 

بدین‌جهت در مطالعات آکادمیک باید میان «لایه‌های ساخت» و «سکونت‌های پیرامون» تمایز قائل شد: در حالی که بدنه فعلیِ باقی‌مانده بیشتر بارِ دوره‌های تاریخیِ میانی را بازتاب می‌دهد، محوطه اطراف ری دارای لایه‌های فرهنگی بسیار قدیمی‌تر است. 

کاوش‌ها، یافته‌ها و ارزشِ باستان‌شناختی (گنج‌ها و سن آنها)

به گزارش راز بقا، شهر ری به‌عنوان یکی از پهنه‌های مداومِ سکونتیِ ایران، بار‌ها منبعِ یافته‌های باستانی شده است؛ در حوالی قلعه و محوطه‌های مجاور نمونه‌هایی از ظرف‌ها، خمره‌ها و سکه‌ها کشف شده‌اند که برخی خبرگزاری‌ها و گزارش‌های میراث محلی آنها را متعلق به هزاره‌های اول تا سوم پیش از میلاد (حدود ۲ تا ۳ هزار سال پیش یا بیشتر برای برخی اشیا) گزارش کرده‌اند.

برای مثال، اخبار رسمیِ محلی از کشفِ اشیاء سه‌هزارساله در محوطه‌های جنوبِ تهران (در محدوده ری) و نیز یافته‌هایی از قبیل خمره‌های تاریخی در گودبرداری‌های شهری حکایت دارند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که محوطه‌های پیرامون قلعه دارای لایه‌های فرهنگی بسیار کهن‌تری هستند که پیش از خودِ دژ نیز سکونت یا کاربرد داشته‌اند. 

با این حال باید توجه کرد که «گنج» در معنی عامِ عامیانه با کشف علمیِ لایه‌نگاری و تعیین دقیق تاریخ تفاوت دارد و بسیاری از اشیاء کشف‌شده از طریق گزارش‌های خبری معرفی شده‌اند که نیازمند بررسیِ کارشناسانه و نشرِ آکادمیک‌اند.

چالش‌های حفاظتی

به گزارش راز بقا، قلعه گبریِ شهر ری بنا به ویژگی‌های معماریِ خشتین، جایگاه تاریخی و قرارگیری در قلبِ ناحیه‌ای با سلسله‌وارِ لایه‌های سکونتی، واجد ارزشِ میراثی و پژوهشی است. اختلاف‌نظر‌ها در بابِ تبارِ زمانی و پهنه دقیقِ ساخت نشان‌دهنده نیاز به کاوش‌های منظمِ باستان‌شناختی و مطالعه دقیقِ لایه‌هاست. 

مسائلِ حفاظت، کاربری‌های نامناسبِ گذشته (مانند استفاده‌های انباری یا صنعتی) و تهدید‌های توسعه شهری، از جمله معضلاتِ عملی برای نجاتِ این اثرند؛ احیای حرفه‌ای و تعریفِ کاربری‌های فرهنگی - گردشگریِ مستدل می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در حفظ و معرفی این دژ چندهزارساله ایفا کند.