مارخور کابلی؛ بز کوهی بسیار نادر مشهور به «گنج زنده» که باارزش‌ترین حیوان افغانستان است

راز بقا: مارخور کابلی (Capra falconeri megaceros) یکی از زیرگونه‌های برجسته و نادر بز وحشی است که در ارتفاعات ناهموار افغانستان و پاکستان زندگی می‌کند. این زیرگونه به دلیل شاخ‌های مستقیم و زیبا، زیستگاه دورافتاده و رفتار منحصر به فردش مشهور است و نقش بسیار مهمی در تنوع زیستی و اکوسیستم کوهستانی منطقه ایفا می‌کند.

به گزارش راز بقا، با این حال، مارخور کابلی با تهدیدات جدی از جمله تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز، و رقابت با دام‌های اهلی مواجه است. در این مقاله از راز بقا، تمام اطلاعات ضروری درباره مارخور کابلی، شامل ویژگی‌های فیزیکی، زیستگاه، رفتار، رژیم غذایی، تولیدمثل، وضعیت حفاظتی و اهمیت فرهنگی آن ارائه می‌شود تا درک کاملی از این گونه ارزشمند به دست آید و برای مخاطبان علاقه‌مند به حیات وحش، حفاظت محیط زیست و گردشگری طبیعی مفید باشد.

ویژگی‌های فیزیکی مارخور کابلی

مارخور کابلی با شاخ‌های مستقیم و مارپیچ خود که تا سه پیچ کامل ایجاد می‌کنند، شناخته می‌شود. این شاخ‌ها نسبت به سایر زیرگونه‌های مارخور، مانند مارخور کشمیر، کمتر گشاد هستند و ظاهری منحصر‌به‌فرد و خاص به آن می‌بخشند. نر‌های مارخور کابلی از ماده‌ها بزرگ‌تر هستند و طول بدن آنها بین ۱۴۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر و وزنشان بین ۸۰ تا ۱۱۰ کیلوگرم است.

به گزارش راز بقا ماده‌ها کوچکتر بوده و وزن آنها بین ۳۲ تا ۵۰ کیلوگرم است. هر دو جنس دارای یال و پره‌های متراکم در اطراف گردن هستند که در نر‌ها در فصل جفت‌گیری برجسته‌تر است. ویژگی‌های فیزیکی مارخور کابلی، شامل شاخ‌های مارپیچ، یال و جثه نیرومند، آن را به یک حیوان باشکوه و قابل توجه در حیات وحش تبدیل کرده است.

زیستگاه و پراکندگی مارخور کابلی

مارخور کابلی در گذشته در مناطق وسیعی از افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان زندگی می‌کرد. اما به دلیل شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه، پراکندگی آن به شدت محدود و تکه‌تکه شده است. امروزه این زیرگونه عمدتاً در کوهستان‌های صعب‌العبور استان‌های کابل و کاپیسا در افغانستان و مناطق مجاور در پاکستان یافت می‌شود. این مناطق شامل صخره‌های ناهموار، جنگل‌های متراکم و پوشش گیاهی کم هستند که حفاظت طبیعی در برابر شکارچیان و دخالت انسان فراهم می‌کنند.

به گزارش راز بقا زیستگاه مارخور کابلی معمولاً در ارتفاعات ۶۰۰ تا ۳۶۰۰ متر قرار دارد و شامل جنگل‌های خزنده‌ای است که توسط بلوط (Quercus ilex) , کاج (Pinus gerardiana) و سرو (Juniperus macropoda) پوشیده شده است. این جنگل‌ها هم غذا و هم پناهگاه فراهم می‌کنند که برای بقا در محیط سخت کوهستانی ضروری است. پراکندگی محدود مارخور کابلی و زیستگاه ویژه آن باعث شده این گونه حساس و نیازمند توجه ویژه در زمینه حفاظت محیط زیست باشد.

رژیم غذایی و رفتار مارخور کابلی

مارخور کابلی گیاه‌خوار است و عمدتاً از انواع علف‌ها، برگ‌ها و درختچه‌ها تغذیه می‌کند. رژیم غذایی آن شامل گونه‌هایی مانند Pennisetum orientale, Enneapogon persicum, Hippophae rhamnoides و Quercus ilex است. در بهار و تابستان، آنها بیشتر از علف‌ها تغذیه می‌کنند و در پاییز و زمستان برگ‌ها و شاخه‌ها را می‌خورند. توانایی مارخور کابلی در تطبیق رژیم غذایی با فصول مختلف برای بقا در شرایط سخت محیطی حیاتی است.

مارخور کابلی حیوانی روزفعال است و بیشترین فعالیت آنها در اوایل صبح و اواخر بعدازظهر رخ می‌دهد. آنها به دلیل مهارت در عبور از صخره‌های ناهموار و ایستادن روی پا‌های عقب برای رسیدن به شاخه‌های بلند شناخته می‌شوند. از نظر اجتماعی، ماده‌ها و بچه‌ها در گروه‌های کوچک زندگی می‌کنند و نر‌های بالغ معمولاً تنها هستند و تنها در فصل جفت‌گیری با ماده‌ها همراه می‌شوند. این رفتار اجتماعی مارخور کابلی باعث شده که مدیریت جمعیت و حفاظت آن نیازمند برنامه‌های دقیق علمی باشد.

تولیدمثل مارخور کابلی

فصل جفت‌گیری مارخور کابلی از آوریل تا ژوئن است. نر‌ها برای جذب ماده‌ها با نمایش قدرت و تسلط رقابت می‌کنند و اغلب درگیر برخورد‌های سر به سر با شاخ‌های قدرتمند خود می‌شوند. به گزارش راز بقا پس از دوره بارداری حدود ۱۵۵ روز، ماده‌ها یک یا دو بچه و گاهی سه بچه به دنیا می‌آورند. تولد در بهار صورت می‌گیرد که همزمان با فراوانی غذا است و رشد سریع و توسعه بچه‌ها را پشتیبانی می‌کند. تولیدمثل مارخور کابلی به شرایط محیطی و امنیت زیستگاه آن بستگی دارد و هرگونه تهدید به زیستگاه می‌تواند بر بقای نسل آن تاثیر مستقیم داشته باشد.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

گران‌ترین شکار جهان؛ چهار میلیارد تومان بدهید و «مارخور» پاکستانی شکار کنید!

اروندان یا «مارخور» ایرانی؛ بز اصیل ایرانی که بعد از ۲۰۰ سال دوباره دیده شد

مارخور؛ «بز» پاکستانی معروف به «پیرمرد کوهستان» که تُف‌اش ارزش طلا دارد!

وضعیت حفاظتی مارخور کابلی

مارخور کابلی توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده نزدیک به تهدید قرار دارد. این وضعیت نشان‌دهنده تهدیدات مداوم برای جمعیت آن شامل تخریب زیستگاه، رقابت با دام‌های اهلی و شکار غیرمجاز است. شکار غیرمجاز به دلیل ارزش بالای شاخ‌ها و گوشت مارخور کابلی یک مشکل جدی محسوب می‌شود و تهدیدی برای بقای این گونه است.

تلاش‌های حفاظتی شامل ایجاد مناطق حفاظت‌شده، ترویج شیوه‌های پایدار استفاده از زمین و مشارکت جوامع محلی در ابتکارات حفاظتی است. همچنین قوانین ضدشکار تقویت شده و تمرکز بر پایش جمعیت مارخور کابلی برای ارزیابی اثربخشی استراتژی‌های حفاظتی وجود دارد. حفاظت از مارخور کابلی نه تنها به معنای حفظ یک گونه خاص بلکه حفظ اکوسیستم‌های کوهستانی و تنوع زیستی منطقه نیز هست.

اهمیت فرهنگی مارخور کابلی

مارخور کابلی اهمیت فرهنگی نیز دارد. در افغانستان، این حیوان در نمایش‌های سنتی عروسکی به نام بزباز حضور دارد که در آن مارینت‌هایی که نماینده حیوانات مختلف، از جمله مارخور کابلی هستند، برای روایت داستان‌ها و سرگرمی استفاده می‌شوند. به گزارش راز بقا تصویر مارخور کابلی همچنین در هنر و فولکلور مختلف به کار می‌رود و نماد قدرت، شجاعت و مقاومت در برابر سختی‌ها است. اهمیت فرهنگی مارخور کابلی باعث شده که حفاظت از آن نه تنها مسئله محیط زیستی بلکه مسئله هویتی و میراث فرهنگی نیز باشد.

مارخور کابلی نماد زیبایی صعب‌العبور و اهمیت اکولوژیکی مناطق کوهستانی افغانستان و پاکستان است. ویژگی‌های فیزیکی منحصر‌به‌فرد، سازگاری با محیط‌های سخت، رفتار اجتماعی خاص و اهمیت فرهنگی آن باعث شده که گونه‌ای ارزشمند برای حفاظت باشد. با این حال، بقا آن با فعالیت‌های انسانی و تغییرات محیطی تهدید می‌شود. تلاش‌های مستمر حفاظتی، مشارکت جامعه و حمایت بین‌المللی برای حفظ مارخور کابلی ضروری است. حفاظت از مارخور کابلی نه تنها حفظ یک گونه است بلکه به معنای حفظ تعادل اکولوژیکی، تنوع زیستی و میراث فرهنگی منطقه نیز می‌باشد.