مارخور؛ «بز» پاکستانی معروف به «پیرمرد کوهستان» که تُف‌اش ارزش طلا دارد!

راز بقا: «مارکور» یا «مارخور Markhor» یک گونه بزرگ بز وحشی بومی آسیای جنوبی و آسیای مرکزی است و عمدتاً در پاکستان، هند، رشته کوه قراقورم، بخش‌هایی از افغانستان و هیمالیا و پاکستان بیشترین جمعیت را دارد. از سال ۲۰۱۵ این بز وحشی در فهرست قرمز IUCN به عنوان «تقریباً در معرض خطر» طبقه‌بندی شده است. 

به گزارش راز بقا، این بز خارق‌العاده که به پیرمرد کوهستان معروف است و تنها در کوه‌های دورافتاده شمال شرق افغانستان و پاکستان یافت می‌شود. با وجود ظاهر عجیب و غیرمنتظره اش، این بز حیوان ملی پاکستان است. متأسفانه، این گونه در فهرست در معرض خطرترین گونه‌های حیات وحش جهان نیز قرار دارد.

ویژگی‌های و انواع زیرگونه‌های مارخور پاکستانی

مارخور (Markhor) حیوان ملی پاکستان است که در در زبان انگلیسی به «شاخ پیچ» یا بز شاخ پیچ نیز شناخته می‌شود. کلمه مارخور به همان معنای «مارخور» است و از دو زبان پشتو و فارسی می‌آید و به این باور باستانی اشاره دارد که مارخور فعالانه مار‌ها را می‌کشد و می‌خورد. اعتقاد بر این است که این اسطوره منطقه‌ای از شکل «مار مانند» شاخ‌های مارخور نر نشات می‌گیرد که مانند مار پیچ خورده می‌شود و احتمالاً باعث شده است که مردم باستان آن‌ها را به مار‌ها پیوند دهند.

مارخور (Markhor) حیوان ملی پاکستان است. این یکی از ۷۲ حیوانی بود که در سال ۱۹۷۶ در مجموعه سکه‌های صندوق جهانی حفاظت از طبیعت به نمایش درآمد. از مارخور در یک فیلم انیمیشن کامپیوتری پاکستانی معروف به اللهیار و افسانه مارخور نیز نام برده شده است.

انواع زیرگونه‌های مارخور 

«آگوسروس فالکونری» نام علمی بود که توسط یوهان آندریاس واگنر در سال ۱۸۳۹ بر اساس یک نمونه ماده از هیمالیا‌های هند پیشنهاد شد. چندین زیرگونه از این حیوان اغلب بر اساس پیکربندی شاخ شناخته شده، اما نشان داده شده که می‌تواند تا حد زیادی حتی در یک جمعیت محدود در یک رشته کوه مشخص تفاوت‌های زیادی بین آن‌ها وجود داشته باشد. معروفترین زیرگونه‌های مارخور پاکستانی عبارتند از: مارخور آستور، مارخور بخارایی، مارخور کابلی، مارخور کشمیری و مارخور سلیمان. 

مارخور آستور: این گونه شاخ‌های بزرگ و مسطحی دارد که به طور گسترده‌ای منشعب می‌شوند و سپس با نیم چرخش تقریباً مستقیم بالا می‌روند. این گونه مارخور تمایل به جداسازی جنسی در خارج از فصل جفت گیری دارد. ماده‌ها معمولاً در صخره‌هایی با پوشش علوفه کمتر زندگی می‌کنند، در حالی که نر‌ها در مناطقی زندگی می‌کنند که پوشش علوفه بسیار بیشتری دارد.

مارخور بخارایی یا مارخور تاجیک: اگرچه مارخور بخارایی یا مارخور تاجیک قبلاً در امتداد کرانه‌های شمالی آمودریای بالا و رودخانه‌های پنج از ترکمنستان تا تاجیکستان زندگی می‌کرد، اکنون دو تا سه جمعیت پراکنده تنها در یک منطقه وجود دارد. محدوده زندگی این گونه به منطقه بین پَنج پایین و رودخانه وخش در نزدیکی کولاب تاجیکستان و در رشته کوه کوگیتانگتائو در ازبکستان و ترکمنستان است. این زیرگونه احتمالاً مشخصا در شبه جزیره درواز در شمال افغانستان در نزدیکی مرز با تاجیکستان زندگی می‌کند. تا قبل از سال ۱۹۷۹ تقریباً هیچ چیز از این زیرگونه یا نحوه پراکندگی آن در افغانستان معلوم نبود و از آن زمان تاکنون اطلاعات جدیدی از زندگی این گونه در افغانستان ارائه نشده است. 

مارخور کابلی: مارکور کابلی دارای شاخ‌هایی شبیه در بطری باز کن است. تا سال ۱۹۷۸، مارخور کابلی در افغانستان تنها در تنگه کابل و منطقه کوه صفی کاپیسا و در برخی از نواحی کاملا منزوی بین این مناطق زندگی می‌کرد. این حیوان اکنون پس از بیرون رانده شدن از زیستگاه اصلی خود به دلیل شکار غیرقانونی، در صعب العبورترین مناطق در کوه‌های کاپیسا و ولایت‌های کابل زندگی می‌کند. در پاکستان، محدوده کنونی زندگی آن فقط مناطق کوچک در بلوچستان، استان خیبر پختونخوا و در ناحیه دره غازی خان (استان پنجاب) است. اداره جنگلبانی خیبر پختونخوا بر این نظر است که این زیرگونه هنوز هم در مناطق مردان و شیخ بودین نیز زندگی می‌کند. تصور می‌شود حداقل ۱۰۰ رأس در قسمت پاکستانی رشته کوه صفد کوه (ولسوالی‌های خرم و خیبر) زندگی می‌کنند.

مارخور کشمیری: مارکور کشمیرییا مارخور پیرپَنجال، یا مارخور شاخدار یک زیرگونه بومی هیمالیا‌های غربی هند و پاکستان است. بسیاری، از جمله نهاد IUCN، آن را یک زیرگونه جداگانه نمی‌دانند. این مارخور‌ها به عنوان بخشی از یک برنامه شکار کاملا کنترل شده شکار می‌شوند. در گذشته، بر اساس نظرسنجی انجام شده تنها ۳۰۰ مارخور شمارش شده بود. سپس دولت برنامه شکار مبتنی بر جمعیت این گونه را آغاز کرد و سالانه ۴ مجوز شکار صادر کرد. همچنین مستلزم آن بود که ۸۰ درصد از درآمد جمع آوری شده از طریق شکار غنائم به جامعه محلی اهدا شود، که مردم محلی را تشویق کرد تا از شکار غیرقانونی آن به عنوان منبع غذایی خودداری کنند. این برنامه شکار موفقیت آمیز بود و در نظرسنجی جدیدتر اکنون ۴۰۰۰ مارخور شمارش شده است.

مارخور سلیمان: مارکور سلیمان یا مارکور راست‌شاخ بز بومی آسیا است. متخصصان حیات وحش در مورد اینکه آیا این زیرگونه مشابه با مارخور کابلی است یا خیر، اختلاف نظر دارند. 

تُف مارخور

به شکل عجیبی، «تف مارخور» یا همان بزاق دهان به عنوان یک پادزهر بسیار با ارزش مورد توجه است و به راحتی برداشت می‌شود. مارخور‌ها حیوانات بسیار شلخته‌ای هستند و بنابراین هنگام جویدن غذا تف از دهانشان می‌ریزد و روی زمین خشک می‌شود. مردم محلی به سادگی تف این حیوانات را از روی زمین خراش می‌دهند و برداشت می‌کنند. مردم محلی با تاکید بر اهمیت این گونه در طب سنتی و فوریت تلاش‌های حفاظتی، تف خشک شده آن را برای درمان مارگزیدگی جمع‌آوری کرده و از آن استفاده می‌کنند.