دال؛ کرکسی آدم‌خوار با اسید معده قوی‌تر از اسید باتری که طاعون و سیاه‌زخم را نابود می‌کند

راز بقا: «دال» یا کرکس گریفون اوراسیایی (Eurasian griffon vulture)، که اغلب در حال پرواز باشکوه بر فراز کوهستان‌های صعب‌العبور دیده می‌شود، یکی از ناشناخته‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین موجودات طبیعت است.

به گزارش راز بقا، در حالی که گستره بال‌های وسیع و ظاهر هیبت‌برانگیز آن شناخته‌شده است، این پرنده ویژگی‌هایی شگفت‌انگیز و گاه عجیب دارد که آن را از دیگر لاشه‌خواران متمایز می‌سازد؛ از دستگاه گوارش فوق‌العاده تخصص‌یافته‌اش تا عادات اجتماعی خاص در آیین‌های مرتبط با مرگ، کرکس گریفون اوراسیایی نمونه‌ای جالب از سازگاری‌های بی‌نظیر در طبیعت است. 

پرنده‌ای که طاعون را نابود می‌کند: نظافتچی تکاملی

به گزارش راز بقا، یکی از عجیب‌ترین و کمتر شناخته‌شده‌ترین ویژگی‌های دال اسید معده‌ی بسیار قوی آن است که دارای pH نزدیک به ۱ است؛ چیزی معادل اسید باتری. این ویژگی به او اجازه می‌دهد گوشت فاسد و لاشه‌هایی را بخورد که برای اکثر موجودات دیگر مرگبار است.

اما آنچه این موضوع را عجیب‌تر می‌کند، توانایی کرکس در از بین بردن باکتری‌ها و ویروس‌های مرگبار نظیر سیاه‌زخم، بوتولیسم و حتی هاری است، آن هم فقط با هضم کردن آنها. 

در دوران‌های پیشامدرن که بیماری‌های واگیر و طاعون می‌توانستند روستا‌ها را نابود کنند، حضور کرکس‌هایی مانند کرکس گریفون اوراسیایی به عنوان پاک‌کننده طبیعی نقشی حیاتی ایفا می‌کرد. برخی زیست‌شناسان معتقدند که این پرندگان آن‌قدر در مهار بیماری نقش داشته‌اند که در شکل‌گیری الگو‌های سکونت انسان‌ها در برخی مناطق اروپا و آسیا تأثیرگذار بوده‌اند. در مناطقی که جمعیت این کرکس کاهش یافته، افزایش سگ‌های ولگرد و شیوع هاری گزارش شده است؛ نشانه‌ای از نقش بی‌بدیل آنها در حفظ تعادل اکولوژیک. 

تدفین آسمانی، لاشه‌های سخنگو و سلسله‌مراتب لاشه‌خواران

به گزارش راز بقا، بر خلاف تصور عمومی که پرندگان شکاری را موجوداتی منزوی می‌داند، دال بسیار اجتماعی است. این پرنده در صخره‌های دور از دسترس و به‌صورت گروهی لانه می‌سازد و اغلب به‌صورت دسته‌جمعی تغذیه می‌کند. 

اما نکته‌ی عجیب، ارتباط آن با آیین‌های تدفینی انسان‌هاست. در بخش‌هایی از تبت و مغولستان، از این کرکس‌ها در مراسم «تدفین آسمانی» استفاده می‌شود؛ جایی که اجساد انسان‌ها به‌صورت نمادین برای خورده‌شدن توسط پرندگان رها می‌شود تا روح متوفی آزاد گردد. 

این پرندگان در محل تغذیه، نظم اجتماعی خاصی دارند. پژوهشگران صدا‌هایی نظیر خس‌خس، قارقار و تق‌تق از آنها ثبت کرده‌اند که برای تعیین سلسله‌مراتب و اعلام سلطه استفاده می‌شود. در برخی موارد، درگیری‌ها نه بر سر گوشت، بلکه بر سر اندام‌های خاص - به‌ویژه روده‌ها - رخ می‌دهد. 

جالب‌تر اینکه دیده شده برخی از این کرکس‌ها علاقه خاصی به محتوای نیمه‌هضم‌شده معده علف‌خواران دارند؛ شاید برای کمک به هضم خودشان یا تأمین مواد معدنی کمیاب. 

دو گونه مهم دال

دال سیاه و دال قهوه‌ای دو گونه از کرکس‌های جهان قدیم هستند که هر دو در آسیا زندگی می‌کنند، اما تفاوت‌های مهمی در زیستگاه، ظاهر و وضعیت حفاظتی دارند. 

دال سیاه که با نام کرکس راهب نیز شناخته می‌شود، یکی از بزرگ‌ترین پرندگان شکاری جهان است. این پرنده بدنی کاملاً تیره با سر نسبتاً پوشیده از پر دارد و برخلاف بیشتر کرکس‌ها، سر آن کاملاً طاس نیست. 

دال سیاه عمدتاً در کوهستان‌ها، جنگل‌های باز و مناطق خشک از اسپانیا تا مغولستان زندگی می‌کند و لانه‌سازی آن روی درختان بلند صورت می‌گیرد. این گونه در فهرست گونه‌های «نزدیک به تهدید» قرار دارد، اما در برخی مناطق مانند اروپا با برنامه‌های احیاء دوباره در حال افزایش جمعیت است. 

قد دال سیاه ۹۵ تا ۱۰۵ سانتی‌متر است؛ از لحاظ اندازه و طرح بدن در حال پرواز شبیه دال است با این تفاوت که سر بزرگ‌تر و نوک کلفت‌تر دارد و دمش درازتر و در انتها تا اندازه‌ای سه‌گوش است (ولی گاهی بر اثر فرسایش به دم دال شباهت پیدا می‌کند).

تفاوت دیگرش پروبال قهوه‌ای دودی یکدست دال سیاه است که از دور سیاه به‌نظر می‌رسد. پوش‌پر‌های بال این پرنده تیره‌تر از شاه‌پرهاست و سطح زیرین بال‌ها مانند بال دال راه‌راه ندارد. گردن بدون پر با پوستی به رنگ صورتی آمیخته با آبی می‌باشد و در اطراف آن یک پوشش قهوه‌ای رنگ وجود دارد. رفتار و صدای دال سیاه مانند دال است و تا اندازه‌ای تک‌زی است. 

در مقابل، دال قهوه‌ای که بیشتر در شبه‌قاره هند یافت می‌شود، طی چند دهه گذشته با کاهش جمعیتی فاجعه‌بار مواجه شده است. دلیل اصلی این کاهش، مصرف داروی دیکلوفناک در دام‌هاست که پس از مرگ دام به کرکس منتقل شده و موجب مسمومیت شدید می‌شود. این گونه اکنون در فهرست گونه‌های «به‌شدت در معرض انقراض» قرار دارد و تلاش‌های حفاظتی برای نجات آن همچنان ادامه دارد. 

طول بدن دال قهوه‌ای بین ۹۵ تا ۱۱۰ سانتی‌متر و طول بین دو بال آن بین ۲٫۴ تا ۲٫۸ متر است. دال وزنی بین ۶ تا ۱۱ کیلوگرم دارد و از نظر الگو‌های بدن در حالت پرواز با دیگر کرکس‌ها تفاوت دارد، بدین ترتیب که بال‌هایی پهن و بسیار دراز با شاه‌پر‌های نخستین گسترده دارد که انتهای گرد بال را تشکیل می‌دهند. دم این پرنده چهارگوش، تیره و کوتاه است.

سطح زیرین بال‌ها از زیر بغل تا خم بال نوار‌های عرضی کمرنگ دارد و سر کوچک دال به‌طور کامل به داخل شنل فرورفته است. پروبال خاکی رنگ این پرنده با شاه‌پر‌های تیره بال و دمش تضاد خاصی دارد. منقار دال زرد و بنِ نیم‌نوک بالایی در پیرامون سوراخ بینی سیاه است. 

سر و بدن دال قهوه‌ای پوشیده از کرک‌پر‌های سفید است و رنگ شنل در پرنده بالغ نخودی رنگ و در پرنده نابالغ قهوه‌ای رنگ می‌باشد. پرنده نابالغ شبیه به پرنده بالغ است ولی رنگ کلی بدن آن قهوه‌ای تیره‌تر است. همچنین منقار خاکستری و شنل اطراف گردن به رنگ قهوه‌ای کمرنگ دیده می‌شود.

طاس، اما کارآمد: تنظیم دما و آرایش باکتریایی

به گزارش راز بقا، سر بی‌پر و لخت این کرکس ممکن است ترسناک به‌نظر برسد، اما از نظر عملکردی یک شاهکار زیستی است. بسیاری معتقدند که این ویژگی فقط برای پاکیزه ماندن هنگام تغذیه از لاشه‌ها تکامل یافته، اما مطالعات جدیدتر نشان می‌دهد که این سر بدون پر نقش مهمی در تنظیم دمای بدن ایفا می‌کند.

در هوای گرم، رنگ پوست سر این پرنده کمی تغییر می‌کند و مویرگ‌های آن منبسط می‌شوند؛ رفتاری که شبیه به خزندگان در آفتاب‌گیری است.

شگفت‌انگیزتر آنکه، برخی محققان معتقدند دال نوعی «حمام باکتریایی» انجام می‌دهد. یعنی با مالیدن سر و گردن خود به لاشه‌های در حال فساد، عملاً میکروب‌های مفیدی را به پوست خود منتقل می‌کند که با میکروب‌های مضر رقابت می‌کنند.

برخی این رفتار را نوعی خوددرمانی یا حتی آرایش بدوی تعبیر کرده‌اند. رنگ سر که گاهی به زرد یا قرمز (بر اثر خون و صفرا) متمایل می‌شود، ممکن است در زمان جفت‌یابی، نشانه‌ای از تجربه و قدرت فرد باشد. 

به گزارش راز بقا، دال یا کرکس گریفون اوراسیایی فقط یک لاشه‌خوار در حال پرواز نیست؛ بلکه موجودی تکامل‌یافته، اجتماعی، و از نظر اکولوژیکی حیاتی است که رفتار‌هایی در حد آیین و درمان از خود نشان می‌دهد. از معده‌ای که بیماری را نابود می‌کند تا نقش در مراسم تدفین و آرایش باکتریایی، این پرنده تعریفی تازه از زشتی، بقا و هوش زیستی ارائه می‌دهد. 

در جهانی که به سرعت کرکس‌ها را زشت یا شوم می‌نامد، گریفون اوراسیایی ثابت می‌کند که عجیب بودن، گاه همان نام دیگر نبوغ تکاملی است.