شاهین سرحنایی؛ پرنده شکاری زیبا با چشمانی درشت و غمگین که تک‌همسر است و در فصل جفت‌گیری جیغ می‌کشد!

شاهین سرحنایی (ترمتای) یا Red-necked Falcon (نام علمی: Falco chicquera) یکی از کوچک‌ترین گونه‌های شاهین‌ها خاورمیانه است. این پرنده شکاری با ظاهر باریک و چابک، رنگ‌های زیبا و رفتار شکار منحصر به فردش، همیشه توجه دوستداران طبیعت و پرنده‌شناسان را جلب کرده است. در این مقاله به معرفی کامل این گونه، زیستگاه، رفتار، تغذیه و وضعیت آن در ایران می‌پردازیم.

ویژگی‌های ظاهری

شاهین سرحنایی (ترمتای) یک پرنده کوچک و سبک است که طول بدن آن بین ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متر و طول بال‌هایش حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. جنس نر و ماده کمی متفاوت هستند:

جنس نر: سر و پشت خاکستری تیره، سینه خاکستری روشن و گردن و سینه به رنگ صورتی کم‌رنگ یا سرحنایی مایل به قهوه‌ای.

جنس ماده: رنگ کلی قهوه‌ای روشن و خال‌های تیره روی سینه، که کمک می‌کند در مناطق خشک و نیمه‌بیابانی استتار خوبی داشته باشد.

چشم‌ها تیره و نوک کوتاه و خمیده دارد که برای شکار پرندگان کوچک و حشرات مفید است. پا‌ها زرد رنگ و بلند است و چنگال‌های تیز آن کمک می‌کند تا طعمه را محکم نگه دارد.

زیستگاه و پراکندگی

شاهین سرحنایی (ترمتای) در مناطق خشک، نیمه‌بیابانی و باز، در نزدیکی درختان پراکنده یا صخره‌های کوچک زندگی می‌کند. در ایران، بیشترین مشاهدات این گونه در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، هرمزگان، فارس و کرمان گزارش شده است.

این پرنده توانایی زندگی در مناطق شهری و روستایی را نیز دارد و گاهی در اطراف باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی که جمعیت پرندگان کوچک زیاد است، دیده می‌شود. زیستگاه‌های طبیعی این پرنده شامل مناطق باز با بوته‌زار‌های کم‌ارتفاع، نخلستان‌ها و دامنه‌های کوهستانی است.

اخیرا هیچ گزارشی از زادآوری این پرنده زیبا در ایران گزارش نشده است و به نظر می‌رسد این شاهین منحصر به فرد به عنوان پرنده مهاجر در ایران دیده شده است. 

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

شاهین بلوچی؛ پرنده شکاری جنوب شرق ایران با سرعتی برق‌آسا و دیدی ۸ برابر انسان که طعمه را پیش از پلک زدن شکارمی‌کند

شاهینک سیاه‌ران؛ کوچک‌ترین شاهین دنیا که اندازه یک گنجشک معمولی است

شاهین آمور؛ کوچک‌ترین جنگجوی آسمان با رکورد طولانی‌ترین مهاجرت پرندگان که از آسمان ایران هم عبور می‌کند

رفتار و عادات

شاهین سرحنایی (ترمتای) برخلاف بسیاری از شاهین‌ها که تنها پرواز می‌کنند، گاهی به صورت جفت یا گروه کوچک دیده می‌شود. این پرنده در طول روز فعال است و بیشتر صبح و غروب برای شکار بیرون می‌آید.

یکی از ویژگی‌های جالب این گونه، استفاده از پرواز کم ارتفاع برای شکار پرندگان کوچک و پرندگان آبزی کوچک است. آنها می‌توانند به سرعت نزدیک طعمه شده و با یک حرکت سریع آن را شکار کنند.

همچنین، شاهین سرحنایی از دیدن پرندگان مهاجر استفاده می‌کند و گاهی در مسیر مهاجرت گونه‌های کوچک‌تر، به شکار دسته جمعی می‌پردازد.

رژیم غذایی

این شاهین کوچک عمدتاً پرندگان کوچک مانند سینه‌سرخ، گنجشک و کبوتران کوچک را شکار می‌کند، اما حشرات بزرگ و گاهی جوندگان کوچک نیز جزو تغذیه آن هستند. توانایی پرواز سریع و مانور بالا به آن اجازه می‌دهد تا حتی حشرات پروازی را در هوا شکار کند.

یکی از نکات جالب این است که شاهین سرحنایی معمولاً طعمه خود را زنده نمی‌خورد و اغلب با استفاده از چنگال‌های قوی، آن را از بین می‌برد. این رفتار، آن را به یک شکارچی مؤثر در اکوسیستم‌های خشک و نیمه‌بیابانی تبدیل می‌کند.

تولیدمثل و آشیانه‌سازی

شاهین سرحنایی (ترمتای) پرنده‌ای جفتی و قلمرویی است. فصل جفت‌گیری معمولاً فروردین تا خرداد است.

آشیانه‌ها: این گونه معمولاً از آشیانه‌های قدیمی دیگر پرندگان شکاری مانند باز‌ها و عقاب‌ها استفاده می‌کند یا روی صخره‌ها و درختان بلند لانه می‌سازد.

تخم‌ها: تعداد تخم‌ها بین ۳ تا ۵ عدد است و رنگ آنها سفید مایل به کرم با خال‌های قهوه‌ای است.

جوجه‌ها: جوجه‌ها پس از ۳۰ تا ۳۵ روز قادر به پرواز می‌شوند و در طول چند هفته اول تحت مراقبت والدین هستند.

اهمیت اکولوژیکی

شاهین سرحنایی نقش مهمی در کنترل جمعیت پرندگان کوچک و حشرات دارد. این پرنده به‌طور طبیعی از افزایش بیش از حد گونه‌های کوچک جلوگیری می‌کند و به حفظ تعادل زیستگاه‌های نیمه‌بیابانی کمک می‌کند.

از نظر اکولوژیکی، وجود شاهین سرحنایی نشان‌دهنده سلامتی زیستگاه و تنوع زیستی است. مناطقی که این شاهین‌ها در آن حضور دارند، معمولاً اکوسیستم پایدارتری دارند.

تهدید‌ها و وضعیت حفاظتی

با وجود اینکه شاهین سرحنایی در ایران هنوز نسبتا رایج است، اما تهدید‌های انسانی می‌توانند جمعیت آن را تحت فشار قرار دهند:

تخریب زیستگاه: گسترش زمین‌های کشاورزی، ساخت و ساز و قطع درختان، مناطق مناسب برای زندگی و شکار این پرنده را کاهش داده است.

استفاده از سموم: حشره‌کش‌ها و سموم کشاورزی می‌توانند زنجیره غذایی شاهین را مختل کنند و باعث مرگ غیرمستقیم آن شوند.

شکار غیرمجاز: در برخی مناطق، شکار پرندگان شکاری توسط انسان هنوز رواج دارد و شاهین‌ها نیز گاهی هدف قرار می‌گیرند.

در سطح جهانی، IUCN این گونه را در رده کمترین نگرانی (Least Concern) قرار داده است، اما در ایران با توجه به فشار‌های محلی، نیاز به حفاظت و پایش جمعیت وجود دارد.

روش‌های حفاظت در ایران

برای حفاظت از شاهین سرحنایی (ترمتای) در ایران می‌توان اقدام‌های زیر را انجام داد:

حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی: جلوگیری از تخریب بوته‌زار‌ها و نخلستان‌ها و ایجاد مناطق حفاظت شده.

پایش جمعیت: ثبت مشاهدات و بررسی روند جمعیت این گونه در استان‌های مختلف.

آموزش جامعه محلی: آموزش اهمیت شاهین‌ها برای کشاورزان و جوامع محلی تا شکار غیرمجاز کاهش یابد.

محدود کردن استفاده از سموم: تشویق کشاورزان به استفاده از روش‌های طبیعی و کاهش سموم شیمیایی.

نکات جذاب برای علاقه‌مندان پرنده‌نگری

شاهین سرحنایی (ترمتای) با پرواز سریع و حرکات هوشمندانه خود، یکی از پرندگان محبوب برای پرنده‌نگری در ایران است. برخی نکات جالب برای علاقه‌مندان:

بهترین زمان مشاهده: صبح زود و غروب.

مکان‌های مناسب: دشت‌های باز و نیمه‌بیابانی جنوب و شرق ایران.

رفتار جالب: شکار دسته جمعی پرندگان کوچک در زمان مهاجرت، پرواز با حرکات سریع و نزدیک به زمین برای شکار.

با رعایت نکات حفاظت و احترام به طبیعت، علاقه‌مندان می‌توانند از نزدیک شاهد این شکارچی کوچک و زیبا باشند.

شاهین سرحنایی (ترمتای)، با سرحنایی و پرواز سریعش، یکی از جذاب‌ترین و کمتر شناخته‌شده‌ترین گونه‌های شاهین در ایران است. این پرنده نه‌تنها زیبایی خیره‌کننده‌ای دارد، بلکه نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های خشک و نیمه‌بیابانی ایفا می‌کند.

حفاظت از زیستگاه‌ها، کاهش تهدید‌های انسانی و ترویج فرهنگ پرنده‌نگری مسئولانه، کلید حفظ جمعیت این گونه در ایران است. مشاهده شاهین سرحنایی (ترمتای) در مناطق بومی خود، فرصتی بی‌نظیر برای علاقه‌مندان به طبیعت و حیات وحش است تا با یکی از کوچک‌ترین شکارچیان ماهر آسمان‌های ایران آشنا شوند.