کدوی قلیانی؛ اولین میوه اهلی شده تاریخ که با آن ارواح شرور را اسیر می‌کردند و از آن برای تهیه ظروف استفاده می‌شد

راز بقا: کدوی قلیانی (Bottle Gourd) که با نام‌های کدوی سفیدگل یا کالاباش نیز شناخته می‌شود، یکی از کهن‌ترین گیاهان اهلی‌شده در تاریخ بشر است. این گیاه از خانواده‌ی کدوئیان (Cucurbitaceae) است؛ همان خانواده‌ای که خیار، طالبی و کدو تنبل نیز در آن قرار دارند. 

به گزارش راز بقا، شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کدوی قلیانی بیش از ده هزار سال پیش به‌طور مستقل در آفریقا و آسیا اهلی شده و از همان آغاز نه تنها به عنوان غذا، بلکه به عنوان ظرف طبیعی مورد استفاده قرار گرفته است. ترکیب منحصربه‌فردی از خوراکی بودن، دوام بالا و جایگاه نمادین فرهنگی باعث شده است که این گیاه از قاره‌ای به قاره‌ی دیگر همراه انسان بماند؛ از آفریقا تا آسیا و از آن‌جا تا قاره‌ی آمریکا.

ویژگی‌های گیاه‌شناختی و الگوی رشد

به گزارش راز بقا، کدوی قلیانی یک تاک رونده‌ی سریع‌الرشد است که ساقه‌های بلند، برگ‌های بزرگ و قلبی‌شکل و پیچک‌هایی باریک دارد که به گیاه کمک می‌کنند تا روی زمین گسترده شود یا از تکیه‌گاه بالا رود. این گیاه در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری رشد مطلوبی دارد و گل‌های بزرگ و سفیدرنگی تولید می‌کند که شب‌ها می‌شکفند و بیشتر توسط پروانه‌ها و زنبور‌ها گرده‌افشانی می‌شوند.

میوه‌ی آن بخش شاخص گیاه است: کدویی صاف و سبزرنگ که شکل‌های گوناگونی دارد؛ از گرد و گلابی‌شکل گرفته تا دراز و مارمانند. وقتی میوه جوان است، گوشت آن نرم و خوراکی است و در بسیاری از غذا‌های آسیایی مانند خورش، سوپ و کاری به‌کار می‌رود. اما وقتی میوه به بلوغ می‌رسد، پوسته‌اش سخت و چوبی می‌شود و پس از خشک شدن به ماده‌ای مقاوم و سبک تبدیل می‌گردد که برای ساخت بطری، ظرف، ملاقه و حتی ساز‌های موسیقی استفاده می‌شود.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

انار سیاه لایزنگان؛ اناری با دانه‌های سیاه که یکی از گران‌ترین انار‌های جهان است و خواص دارویی شگفت‌انگیزی دارد

درخت سوسیس آبی؛ درختی کمیاب با میوه‌ای ترسناک معروف به «انگشت مرد مرده» که مزه خیار و خربزه می‌دهد

این گیاه برای رشد به خاک حاصل‌خیز با زهکشی مناسب و نور فراوان نیاز دارد. تاک آن می‌تواند بیش از پنج متر طول پیدا کند و در طول فصل رشد چندین میوه‌ی بزرگ تولید کند. بازده بالا، سازگاری زیاد و نیاز اندک به مراقبت، کدوی قلیانی را به یکی از محصولات محبوب در کشاورزی سنتی و خانگی تبدیل کرده است.

اهمیت فرهنگی و کاربرد‌های گوناگون

به گزارش راز بقا، در طول تاریخ، کدوی قلیانی به دلیل کاربرد دوگانه‌اش - خوراکی و صنعتی - ارزشمند بوده است. در آفریقا، مردم از هزاران سال پیش از میوه‌ی خشک آن برای ساخت کاسه، قمقمه، قاشق، ماسک و ظروف آب استفاده می‌کردند. در آسیا، به‌ویژه در هند و چین، میوه‌ی جوان آن به‌عنوان سبزی روزانه مصرف می‌شود و در طب آیورودا از آن به‌عنوان دارویی خنک‌کننده و سم‌زدا یاد می‌شود. 

در مصر باستان، کدو‌های خشک‌شده در قبر‌ها و آرامگاه‌ها به‌عنوان نماد تغذیه در جهان پس از مرگ قرار داده می‌شدند. در ژاپن، هیوتان به نماد خوش‌شانسی بدل شد و سامورایی‌ها از آن به‌عنوان قمقمه‌ی آب استفاده می‌کردند. در غرب آفریقا، پوسته‌ی خشک‌شده‌ی کدو برای ساخت ساز‌های سنتی مانند کورا و بالافون به‌کار می‌رود. در آمریکای جنوبی و کارائیب نیز از آن برای ساخت ماراکاس، طبل یا ظروف آیینی استفاده می‌شود.

حتی امروز هم صنعتگران محلی در نقاط مختلف جهان از پوسته‌ی خشک این گیاه برای ساخت چراغ، تندیس و آثار هنری تزئینی بهره می‌برند. از آن‌جا که این ماده کاملاً طبیعی و زیست‌تجزیه‌پذیر است، در سال‌های اخیر به عنوان جایگزینی سازگار با محیط زیست برای پلاستیک مورد توجه قرار گرفته است.

از نظر دارویی نیز، در طب سنتی هند و خاورمیانه، کدوی قلیانی برای درمان فشار خون، ناراحتی‌های کبدی، مشکلات ادراری و اختلالات گوارشی استفاده می‌شود. آب میوه‌ی تازه‌ی آن خاصیت پاک‌کننده دارد و دانه‌هایش به‌عنوان داروی ضدانگل طبیعی مصرف می‌شوند.

نمادگرایی و سفر جهانی

به گزارش راز بقا، داستان کدوی قلیانی بازتابی از سفر انسان در طول تاریخ است. پژوهش‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که این گیاه در اصل بومی آفریقا بوده، اما به‌وسیله‌ی جریان‌های اقیانوسی یا مهاجرت انسان‌ها به آسیا و سپس آمریکا منتقل شده است - به این ترتیب، یکی از نخستین گیاهان اهلی‌شده‌ی جهانی محسوب می‌شود. 

وجود بقایای این گیاه در محوطه‌های باستانی آمریکای پیشاکلمبی نشان می‌دهد که انسان‌ها هزاران سال پیش آن را در سفر‌های دریایی خود حمل می‌کرده‌اند.

در فرهنگ‌ها و اسطوره‌های مختلف، کدوی قلیانی نماد باروری، زندگی و دگرگونی است. در اسطوره‌های هندو، با آفرینش و تغذیه‌ی جهان پیوند دارد. در فولکلور آفریقا، کدو نمادی از کیهان است که هم زندگی و هم مرگ را درون خود جای می‌دهد. در چین تائویی، کدوی کالاباش ظرف جاودانگی بود و فرزانگان و ایزدان؛ از جمله لی تی‌گوآی — آن را بر دوش می‌کشیدند. 

امروزه، فراتر از گذشته‌ی اسطوره‌ای‌اش، این گیاه بار دیگر در زمینه‌های طراحی پایدار و کشاورزی سبز مورد توجه قرار گرفته است. پوسته‌ی مقاوم و سبک آن، جایگزینی طبیعی برای ظروف پلاستیکی است و حضور دوباره‌اش نمادی از زیستن هماهنگ با طبیعت و بازگشت به چرخه‌ی زیست‌پذیر به‌شمار می‌آید.

عجیب‌ترین ویژگی‌های کدوی قلیانی

به گزارش راز بقا، کمیاب‌اند گیاهانی که مانند کدوی قلیانی هم کاربردی باشند و هم شگفت‌انگیز. نخستین نکته‌ی عجیب درباره‌ی این گیاه آن است که گویی پاسپورت دارد! دانشمندان معتقدند میوه‌های آن می‌توانند روی آب شناور بمانند و ماه‌ها در دریا دوام بیاورند، به همین دلیل احتمالاً به‌طور طبیعی از آفریقا به قاره‌های دیگر رسیده‌اند. 

از دیگر ویژگی‌های عجیب آن این است که با وجود خوراکی بودن، برخی از میوه‌های آن سمی هستند. میوه‌های بیش‌ازحد رسیده یا تلخ حاوی ترکیباتی به نام کوکوربیتاسین‌اند که می‌توانند باعث تهوع و مسمومیت شوند؛ نشانه‌ای از آن‌که طبیعت همیشه چهره‌ای دوگانه دارد. 

پوسته‌ی سخت میوه به‌قدری بادوام است که در گذشته از آن برای ساخت کلاه‌خود، شناور و ظرف‌های سفر دریایی استفاده می‌شد. در برخی فرهنگ‌ها از یک کدو برای ساخت ساز موسیقی یا لانه‌ی پرنده بهره می‌گرفتند، در حالی که دیگران آن را به ظرفی مقدس برای اسیر کردن ارواح شرور تبدیل می‌کردند. 

در بسیاری از اسطوره‌ها، کدوی قلیانی نماد جهان یا زهدان آفرینش است؛ جایی که همه‌چیز از درون آن پدیدار می‌شود. این گیاه با توانایی عبور از اقیانوس‌ها و فرهنگ‌ها، یکی از پایدارترین و در عین حال عجیب‌ترین همراهان بشر در تاریخ بوده است.