مشهورترین زن جهان باستان؛ کلئوپاترا چه شکلی بود؟

راز بقا: کلئوپاترای هفتم احتمالا مشهورترین زن در دنیای باستان است. او آخرین پادشاه سلسله‌ای بود که حدود ۳۰۰ سال بر مصر باستان حکومت کردند، از مرگ اسکندر مقدونی تا ظهور امپراتوری روم. چهره او بر روی تعداد انگشت شماری از آثار باستانی از جمله سکه‌ها و یک نقش برجسته جاودانه شده است. شاید شناخته شده‌ترین تصویر او نقش برجسته‌ای در «معبد دِندِرا» در مصر باشد که او را در کنار پسرش سزاریون نشان می‌دهد.

به گزارش راز بقا، اما علیرغم این تصاویر باستانی، ما در واقع اطلاعات بسیار کمی در مورد ظاهر قدرتمندترین زن جهان باستان داریم. در سال‌های اخیر، این مناقشه بر یک موضوع بحث‌برانگیز متمرکز شده است: پوست کلئوپاترا چه رنگی بود؟ کارشناسان می‌گویند که سوابق باستان‌شناسی سرنخ‌های زیادی برای ما باقی نگذاشته است. جسد او هرگز پیدا نشده، و تصاویری که در آن زمان ساخته شده اند احتمالاً قصد نداشته اند که نشان دهنده واقعیت ویژگی‌های فیزیکی او باشند.

«پرودنس جونز»، استاد دوران کلاسیک و علوم انسانی عمومی در دانشگاه ایالتی مونتکلر نیوجرسی، می‌گوید: «ما به سادگی شواهدی از دنیای باستان نداریم که رنگ پوست کلئوپاترا را نشان دهد. علاوه بر این، تصور ما از رنگ پوست به عنوان «سفید» یا «سیاه» برای مردم باستانی آن زمان غریبه بود».

کلئوپاترای هفتم تقریباً از ۵۱ تا ۳۰ قبل از میلاد سلطنت کرد و آخرین فرمانروای سلسله بطلمیوسی بود که نزدیک به ۳۰۰ سال بر مصر حکومت کرد. هنگامی که ژولیوس سزار به مصر آمد، پسری به نام سزاریون از او داشت. بعداً او با مارک آنتونی رابطه عاشقانه‌ای برقرار کرد که منجر به تولد سه فرزند شد. پس از اینکه نیرو‌های اکتاویان مصر را در ۳۰ قبل از میلاد فتح کردند. او خودکشی کرد. 

رنگ پوست کلئوپاترا

آثاری که امروز داریم زیاد نیستند. آن‌ها شامل سکه‌های ضرب شده از او هستند که در سایت «تاپوسیریس مگنا» در مصر پیدا شده است. تعدادی مجسمه وجود دارد که ممکن است کلئوپاترای هفتم را به تصویر بکشد و این مجسمه‌ها اکنون در موزه‌های سراسر جهان به صورت پراکنده وجود دارند. با این حال، منشأ این مجسمه‌ها نامشخص است و اینکه آیا آن‌ها واقعاً کلئوپاترا هفتم را به تصویر می‌کشند یا خیر مورد بحث است. این آثار و نقش برجسته معبد دندرا، چیز زیادی در مورد ظاهر او به ما نمی‌گوید.

«اندرو کنریک»، محقق مدعو دانشگاه آنگلیای شرقی بریتانیا، گفت که نویسندگان باستانی معمولاً درباره شکل چهره‌های باستانی صحبت نمی‌کردند. وی همچنین خاطرنشان کرد که مجسمه‌های باستانی می‌توانند گمراه کننده باشند. این محقق باستان‌شناسی می‌گوید: «مجسمه‌ها به‌عنوان نمایش جنبه‌های مختلف یک فیگور در نظر گرفته شده‌اند، نه اینکه شبیه به واقعی باشند. به عنوان مثال، یک مجسمه ممکن است یک حکمران را عضلانی‌تر از آنچه واقعاً بودند به تصویر بکشد».

کنریک خاطرنشان کرد، «علاوه بر این، ما هویت مادر یا مادربزرگ پدری کلئوپاترا را نمی‌دانیم، به این معنی که ممکن است کلئوپاترا تبار آفریقایی داشته باشد. آنچه که ما می‌دانیم این است که پدر کلئوپاترا یونانی بود، و او خود را یونانی می‌دانست اگرچه او خود را مصری نشان می‌داد، چرا که از نظر سیاسی برایش مناسب‌تر بود». کلئوپاترای هفتم قبل از کشته شدن در سال ۴۴ قبل از میلاد با برادرش بطلمیوس چهاردهم ازدواج کرد. 

با این حال، «زاهی حواس»، وزیر سابق آثار باستانی مصر، معتقد است که اصل و نسب یونانی‌اش به یک سؤال مشخص پاسخ می‌دهد و در پاسخ به آدل جیمز، بازیگر دو نژادی، برای ایفای نقش ملکه در نمایش نتفلیکس «ملکه کلئوپاترا» گفت: «کلئوپاترا سیاه نبود». 

هاواس در ستونی در روزنامه عرب‌نیوز نوشت: «همانطور که تاریخ مستند به خوبی گواهی می‌دهد، او از نوادگان یک ژنرال یونانی مقدونی و معاصر اسکندر مقدونی بود. زبان اول او یونانی بود و در مجسمه‌ها و پرتره‌های معاصر او به وضوح سفیدپوست نشان داده شده است». 

آیا بقایای اسکلت ظاهر کلئوپاترا را مشخص می‌کند؟

در سال ۲۰۰۹، بی‌بی‌سی مستندی به نام «کلئوپاترا: پرتره یک قاتل» را پخش کرد که در آن مستندسازان با محققانی که در حال بررسی بقایای اسکلت یافت شده در سال ۱۹۲۶ در مقبره‌ای در افسوس در ترکیه امروزی بودند، صحبت کردند. محققان بر این باور بودند که استخوان‌ها متعلق به «آرسینوی چهارم»، خواهر کلئوپاتراست که به دستور «مارک آنتونی» در سال ۴۱ قبل از میلاد کشته شد. سوابق باستانی نشان می‌دهد که کلئوپاترا از ترس اینکه «آرسینو» سعی کند تاج و تخت او را به دست گیرد، مارک آنتونی را به قتل او تشویق کرد.

اگرچه جمجمه در طول جنگ جهانی دوم گم شده بود، تیم تحقیقاتی جمجمه را با استفاده از عکس‌ها و نقاشی‌های قدیمی بازسازی و تجزیه و تحلیل کرد و ادعا کرد که ویژگی‌های جمجمه‌ای را شناسایی کرده‌اند که نشان می‌دهد مادر آرسینوی چهارم آفریقایی‌تبار بوده است.

«کارولین ویلکینسون»، استاد مردم‌شناسی در دانشگاه لیورپول «فاصله از پیشانی تا پشت جمجمه نسبت به ارتفاع کلی جمجمه طولانی است و این چیزی است که اغلب در جمعیت‌های خاصی مشاهده می‌کنید، که یکی از آن‌ها مصریان باستان و دیگری گروه‌های سیاه آفریقایی هستند». این استاد دانشگاه در این مستند گفت که این موضوع می‌تواند نشان دهد که آرسینوی چهارم اجدادی مختلط داشته است.

محققان خاطرنشان کردند، اگر فرض کنیم که آرسینوی چهارم خواهر کامل کلئوپاترا است، این نشان می‌دهد که کلئوپاترا ممکن است دست کم تا حدی آفریقایی‌تبار بوده باشد. با این حال، جستجوی ادبیات هیچ تحقیق منتشر شده‌ای را در یک مجله علمی نشان نداد که جزئیات این بازسازی‌ها را شرح دهد. از طرف دیگر یک مطالعه در سال ۲۰۲۱ که در ژورنال علوم قضایی منتشر شد نشان داد که وقتی انسان‌شناسان پزشکی قانونی سعی کردند اصل و نسب ۲۵۱ جمجمه را از مردم ایالات متحده با اجداد «مختلط» تخمین بزنند، در ۸۰ درصد مواقع اشتباه می‌کردند. 

«دواین رولر»، استاد بازنشسته دوران کلاسیک در دانشگاه ایالتی اوهایو، می‌گوید که کلئوپاترا و آرسینو ممکن است مادر یکسانی نداشته باشند. «استرابو» نویسنده باستانی (۶۳ قبل از میلاد تا ۲۴ پس از میلاد)، که در اسکندریه زندگی می‌کرد، نوشت که بطلمیوس دوازدهم، پدر کلئوپاترا، از چند مادر صاحب فرزند شد. 

رولر در ادامه می‌گوید: «ما هیچ ایده‌ای نداریم که مادر کلئوپاترا و آرسینو چه کسی بوده و حتی نمی‌دانیم مادرشان یک نفر بوده یا خیر». 

رنگ پوست در دنیای باستان

رنگ پوست کلئوپاترا هر چه بود، باید این نکته را ذکر کرد که مفهوم «سفیدی» یا «سیاهی» که امروزه تصور می‌شود، برای مردم باستان بیگانه بوده است. قدیمی‌ها آن‌طور که مردم معاصر به آن اهمیت می‌دهند، به آن اهمیت نمی‌دادند. این به آن‌ها و جهان بینی آن‌ها مربوط نبود و برای احساسات آن‌ها نسبت به کلئوپاترا تفاوتی نداشت. آن‌ها بیشتر نگران مصری و مقدونی بودن او بودند. 

«جین درایکات»، مدرس دوران کلاسیک در دانشکده علوم انسانی دانشگاه گلاسکو، در این باره گفت: «این بدان معنا نیست که مردم باستان متوجه تفاوت‌های بین گروه‌های فرهنگی نمی‌شدند. وی می‌گوید: «رومی‌ها در مورد مردم بلوند و مو قرمز سفید در شمال اروپا و مردم تیره‌پوست و مو‌های پشمالو در آفریقا نظر می‌دادند و هر دو گروه را متفاوت از خودشان می‌دانستند.» این استاد دانشگاه گلاسکو گفت «رومی‌ها خود را دارای پوست سفید نمی‌دانستند، بلکه پوست قهوه‌ای یا زیتونی دارند». درایکات اشاره کرد که این را می‌توان از این واقعیت استنباط کرد که رومی‌ها خود را سفیدپوست توصیف نمی‌کردند، بلکه مردم شمال اروپا را اینگونه توصیف می‌کردند.

«کنریک» در این رابطه می‌گوید یونانی‌ها نیز خود را سفید پوست نمی‌دانستند. این استاد دانشگاه آنگلیای شرقی خاطرنشان می‌کند: «یونانی را نباید با سفید یکی دانست، زیرا یونانی‌ها و رومی‌ها قطعا خود را سفید پوست نمی‌دانستند.» «دواین رولر» هم در این رابطه می‌گوید «در نهایت رنگ پوست کلئوپاترا اهمیت خاصی ندارد. رنگ پوست کلئوپاترا هیچ ربطی به دستاورد‌های بسیار زیاد او ندارد.»