کشف کتیبه جدید در مرودشت؛ رد پای جشن‌های دی‌ماه در تقویم ساسانی پیدا شد

راز بقا: باستان‌شناسان به‌تازگی در صخره‌های دشت مرودشت، کتیبه‌ای به خط پهلوی کشف کرده‌اند که بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد به روزشمار یکی از جشن‌های دوره ساسانی در ماه «دی» اشاره دارد.

به گفته ابوالحسن اتابکی، باستان‌شناس، این کتیبه ابعاد کوچکی دارد و بخش‌هایی از انتهای آن نیز از بین رفته است، با این حال، عباراتی مثل «روز دی به آذر»، «روز دی به مهر» و «روز دی به دین» در آن مشاهده می‌شود.

این باستان‌شناس با بیان اینکه واژه «دی» در متون اوستایی و پهلوی از ریشه «دا»، به معنای آفریدگار و دادار، است، به سایت جماران گفت: «در گاهشماری ایران باستان، افزون بر روز نخست ماه که هرمزدروز نام دارد، سه روز دیگر نیز با نام دی خوانده می‌شود و برای اینکه این روز‌ها از یکدیگر تمایز داده شوند، هرکدام با نام روز بعد از خود ترکیب می‌شدند، مانند دی به آذر، دی به مهر و دی به دین.»

نجمه ابراهیمی، پژوهشگر ارشد تاریخ، هم با اشاره به متون پهلوی گفت: «در کتاب بُندهشن آمده است که اهورامزدا نام خود را در چهار جای ماه‌ها گذاشت و این چهار نام با مفهوم نام، گاه، دین و زمان پیوند دارد.»

او افزود: «در بخش چگونگی گیاهان همین متن، هر گیاه به یکی از امشاسپندان نسبت داده می‌شود؛ چنانکه 'مورد' و 'یاسمن' از آن هرمزد و گیاهانی، چون 'بادرنگ'، 'کاردک' و 'شنبلید' به‌ترتیب به 'دی به آذر'، 'دی به مهر' و 'دی به دین' منسوب شده‌اند.

ابراهیمی با اشاره به ساختار تقویم ساسانی، توضیح داد که تکرار نام «دی» در هر ماه، افزون بر بزرگداشت جایگاه اهورامزدا، نوعی تقسیم‌بندی زمان در درون ماه ایجاد می‌کرد که کارکردی مشابه هفته داشت.

ابوریحان بیرونی نیز در آثارش یادآور شده است که زرتشتیان هرگاه نام روز و ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند. بر این اساس، روز‌های هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم ماه دی با آیین‌هایی همراه بود که در منابع تاریخی با نام‌هایی، چون «فره‌روز» یا «خرم‌روز»، «جشن آتش»، «سیرسوا»، «بنتیکان» و «گاوگیل» ثبت شده‌اند.

این کشف نشان می‌دهد تقویم در دوره ساسانی فقط ابزاری برای شمارش روز‌ها نبود و در زندگی دینی و اجتماعی مردم هم نقش مهمی داشت. روز‌هایی که نام «دی» داشتند، به اهورامزدا نسبت داده می‌شدند و بهانه‌ای برای برگزاری آیین‌ها و جشن‌های عمومی بودند؛ آیین‌هایی که هم جنبه مذهبی داشتند و هم باعث نظم‌بخشی به زمان و زندگی روزمره می‌شدند.

بر این اساس، روز هشتم دی در گاهشمار زرتشتی که «دی‌به‌آذر» نام داشت، با عنوان‌هایی مانند «خرم‌روز» یا «فره‌روز» شناخته می‌شد و روزی برای شادی، آرامش و پرهیز از کار‌های سنگین بود.

پانزدهم دی، «دی‌به‌مهر»، روزی مرتبط با روشنایی، پیمان و همبستگی اجتماعی بود و در آن روز گردهمایی و آیین‌های جمعی برگزار می‌شد.

سومین جشن، «دی‌به‌دین» در بیست‌وسوم دی بود که با باور‌های دینی و نظم معنوی جهان ارتباط داشت و در منابعی با نام‌هایی، چون «سیرسوا» یا «بنتیکان» ثبت شده است. مجموع این آیین‌ها با عنوان «جشن‌های دی‌گان» شناخته می‌شوند و نشان می‌دهند که ایرانیان باستان در سردترین ماه سال نیز با برگزاری جشن، بر روشنایی، آفرینش و امید تاکید می‌کردند.

نقطه آغاز این جشن‌ها نیز یلدا است که از سی‌امین شب ماه آذر آغاز می‌شود و با بامداد یکم دی‌ماه پایان می‌یابد. یلدا در باور ایرانیان باستان، بلندترین شب سال و لحظه اوج تاریکی است، اما درست از همین نقطه مسیر روشنایی آغاز می‌شود و روز‌ها رو به بلندی می‌روند.

کتیبه نویافته ساسانی از این جهت نیز اهمیت دارد که نشان می‌دهد باور‌های مذهبی و تقویمی، برخلاف تصور رایج، فقط در قالب کتیبه‌های رسمی و دولتی ثبت نمی‌شدند، بلکه مردم عادی هم این باور‌ها را در فضا‌هایی غیررسمی به‌صورت مکتوب روی صخره‌ها حک می‌کردند. پژوهشگران کتیبه‌های ساسانیِ غیرشاهی را به سه دسته اصلی تقسیم می‌کنند: یادمانی، تدفینی (استودان) و تقویمی که کتیبه تازه کشف‌شده مرودشت در گروه سوم جای می‌گیرد.

در بسیاری از کتیبه‌های کوچک صخره‌ای، موبدان یا دبیران محلی هنگام ثبت یک رویداد مهم، مانند آغاز ساخت یک بنا یا وقف یک ملک، تاریخ را با جزئیات کامل می‌نوشتند. از جمله نام سال، ماه و روز. در این میان، استفاده از نام‌هایی مانند «دی‌به‌آذر»، «دی‌به‌مهر» یا «دی‌به‌دین» بسیار رایج بود.

در نزدیکی مرودشت، نمونه‌های شناخته‌شده‌ای از این سنت دیده می‌شود؛ از جمله کتیبه یادمانی «تنگ خشک» در اقلید که به احداث یک باغ اشاره دارد و در آن، مالکیت و وقف ملک برای شادی روان افراد ثبت شده است. در این کتیبه‌ها عباراتی مانند «به نام ایزدان» به چشم می‌خورد که از نظر مفهومی با کاربرد واژه «دی» به معنای آفریدگار در کتیبه جدید شباهت زیادی دارد.

از سوی دیگر، بخش بزرگی از کتیبه‌های خرد دشت مرودشت مربوط به استودان‌ها یا فضا‌های تدفینی است. در این کتیبه‌ها نیز معمولا زمان دقیق ساخت یا تدفین با ذکر نام روز‌های مقدس ثبت می‌شد که نشان می‌دهد انتخاب روز برای قرار گرفتن روان متوفی تحت حمایت ایزد، اهمیت داشته است.

آنچه کشف جدید را متمایز می‌کند، این است که برخلاف اغلب نمونه‌های پیشین که تنها یک تاریخ مشخص را ثبت کرده‌اند، این کتیبه ظاهرا نوعی روزشمار یا فهرست آیینی از روز‌های مهم ماه دی را ارائه می‌دهد؛ چیزی شبیه به یک تقویم سنگی که احتمالا برای آگاهی مردم محل از زمان جشن‌ها در دل صخره حک شده است. چنین نمونه‌ای در باستان‌شناسی ایران بسیار کمیاب است و می‌تواند به روی شناخت نقش تقویم و جشن‌های مذهبی در زندگی روزمره ایرانیان دوره ساسانی، دریچه‌ای تازه بگشاید.