مجمع‌الوحوش ناصری؛ اولین باغ‌وحش ایران توسط چه کسی و در کجا ساخته شد و چه بر سر آن آمد؟

راز بقا: باغ‌وحش‌ها همواره نماد فرهنگ، دانش و ارتباط انسان با طبیعت بوده‌اند. در ایران نیز اولین قدم‌های ایجاد چنین مجموعه‌ای در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار برداشته شد. «مجمع‌الوحوش ناصری» یا همان اولین باغ‌وحش ایران، علاوه بر جنبه تفریحی، نقش بسیار مهمی در آشنایی مردم با گونه‌های مختلف جانوری داشت و نشان‌دهنده‌ی تلاش‌های ناصرالدین‌شاه برای مدرن‌سازی کشور بود. در این مقاله از راز بقا به بررسی کامل تاریخچه، شرایط اجتماعی و فرهنگی، ویژگی‌های این باغ‌وحش و تغییرات آن در طول زمان می‌پردازیم.

ناصرالدین‌شاه و انگیزه تأسیس اولین باغ وحش ایران

به گزارش راز بقا، ناصرالدین‌شاه قاجار که در نیمه دوم قرن ۱۳۰۰ هجری شمسی حکومت می‌کرد، پس از سفر‌های متعدد به اروپا تحت تأثیر فرهنگ و پیشرفت‌های آن دوران قرار گرفت. یکی از مواردی که توجه او را جلب کرد، باغ‌وحش‌های بزرگ و پیشرفته اروپا مانند باغ‌وحش پاریس بود. این باغ‌وحش‌ها نه فقط محل نگهداری حیوانات، بلکه مراکز آموزشی، علمی و تفریحی برای مردم محسوب می‌شدند.

ناصرالدین‌شاه با این نگاه، تصمیم گرفت در تهران نیز باغ‌وحشی مشابه راه‌اندازی کند تا علاوه بر سرگرمی، به مردم فرصتی برای آشنایی با حیوانات مختلف و طبیعت داده شود. این موضوع بخشی از تلاش‌های او برای مدرن‌سازی و تغییر چهره فرهنگی و اجتماعی ایران در آن دوران بود.

انتخاب مکان اولیه باغ وحش: باغ لاله‌زار تهران

اولین باغ‌وحش ایران در باغ لاله‌زار، واقع در جنوب تهران آن زمان تأسیس شد. در آن دوره، لاله‌زار خارج از محدوده اصلی شهر بود و فضای کافی برای نگهداری انواع جانوران فراهم می‌کرد. این مکان نسبتاً بزرگ و با فضای سبز، شرایط مناسبی برای این پروژه نوپا فراهم آورد.

باغ لاله‌زار به دلیل نزدیکی به تهران و دسترسی آسان، توانست به سرعت محبوب شود و مردم برای بازدید از حیوانات مختلف به آنجا مراجعه کنند. در روز‌های تعطیل، خانواده‌ها و مردم از جای جای تهران به این باغ‌وحش می‌آمدند تا از نزدیک شیر، ببر، پلنگ، خرس و دیگر حیوانات را ببینند.

گونه‌های حیوانات در اولین باغ وحش ایران و تنوع آنها

یکی از ویژگی‌های بارز مجمع‌الوحوش ناصری، تنوع گونه‌های حیوانی بود که در آن نگهداری می‌شدند. این حیوانات شامل گونه‌های وحشی و اهلی متعددی بودند که برخی از آنها عبارت بودند از:

شیر و ببر: نماد‌های قدرت و شجاعت که همیشه توجه ویژه‌ای به آنها می‌شد.

پلنگ و یوزپلنگ: گونه‌های در معرض توجه ایرانیان که در طبیعت ایران نیز حضور داشتند.

خرس و کفتار: حیواناتی که از طبیعت ایران وارد باغ‌وحش شده بودند.

میمون، بوزینه و دیگر پستانداران کوچک: برای تنوع و جذابیت بیشتر مجموعه.

الاغ و طاووس: حیوانات اهلی و زیبا که به فضای باغ‌وحش رنگ و جلوه خاصی می‌دادند.

نگهداری چنین گونه‌های متنوعی در یک مجموعه، کار آسانی نبود و نیازمند مراقبت‌های ویژه، غذا، فضای مناسب و توجه به شرایط زیستی حیوانات بود. البته امکانات آن زمان محدود بود، ولی با تلاش‌های فراوان، فضای مناسبی برای زندگی حیوانات فراهم شد.

اهمیت فرهنگی و اجتماعی اولین باغ وحش ایران

در آن دوران، باغ‌وحش فقط یک مکان تفریحی نبود؛ بلکه به عنوان یک مرکز آموزشی غیررسمی عمل می‌کرد. مردم بسیاری که هرگز حیوانات وحشی را از نزدیک ندیده بودند، از طریق این باغ‌وحش با دنیای طبیعی آشنا شدند.

از طرفی، مجمع‌الوحوش ناصری مکانی برای تجمع‌های اجتماعی و فرهنگی نیز بود. خانواده‌ها و گروه‌های مختلف در روز‌های تعطیل به باغ‌وحش می‌رفتند، و این تجربه به افزایش آگاهی عمومی نسبت به حیات وحش و طبیعت کمک می‌کرد.

انتقال باغ‌وحش به دوشان‌تپه تهران و توسعه آن

با گذشت زمان و رشد شهر تهران، محدوده شهری گسترش یافت و باغ‌وحش لاله‌زار در داخل شهر قرار گرفت. به گزارش راز بقا این مسئله مشکلاتی برای نگهداری حیوانات ایجاد کرد؛ به‌خصوص با توجه به آلودگی هوا و کمبود فضای مناسب.

به همین دلیل، ناصرالدین‌شاه دستور داد باغ‌وحش به منطقه‌ای با شرایط زیستی بهتر منتقل شود. منطقه دوشان‌تپه در شمال شرقی تهران، با فضای بازتر، هوای مطبوع‌تر و نزدیکی به طبیعت انتخاب شد.

انتقال باغ‌وحش به دوشان‌تپه باعث شد امکانات بهتری برای حیوانات فراهم شود و تعداد گونه‌ها افزایش یابد. فضای بزرگ‌تر و شرایط بهتر زیستی، امکان نگهداری حیوانات بیشتری را فراهم کرد و باغ‌وحش به تدریج به یک مجموعه بزرگ‌تر و مدرن‌تر تبدیل شد.

وضعیت باغ‌وحش ایران در دوره‌های بعدی و تغییرات سیاسی

در طول دوران قاجار، توجه به باغ‌وحش همچنان ادامه یافت و پادشاهان بعدی نیز به نگهداری و گسترش آن اهمیت دادند. با این حال، ورود به دوره پهلوی و تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران باعث شد سیاست‌های مربوط به باغ‌وحش تغییر کند.

در نهایت، باغ‌وحش ناصری که حالا به دوشان‌تپه منتقل شده بود، به مرور تعطیل شد و بخشی از حیوانات به مکان‌های دیگر منتقل گردید. البته بعد‌ها باغ‌وحش‌های دیگری در تهران و سایر شهر‌ها تأسیس شدند، اما «مجمع‌الوحوش ناصری» همچنان به عنوان اولین باغ‌وحش مدرن ایران شناخته می‌شود.

میراث تاریخی و فرهنگی مجمع‌الوحوش ناصری

مجمع‌الوحوش ناصری نماد تلاش‌های تاریخی ایران برای ایجاد مراکز مدرن نگهداری حیوانات بود. این باغ‌وحش نه تنها موجب سرگرمی مردم شد، بلکه تاثیر بسزایی در فرهنگ‌سازی محیط زیستی و آشنایی با حیوانات داشت.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

ظل‌السلطان؛ شاهزاده قاجاری که به تنهایی ببر مازندران و شیر ایرانی را منقرض کرد!

راز روستای میوند افغانستان؛ لُر‌های بختیاری چگونه تنها روستای لُرنشین افغانستان را ساختند و آنجا ماندند؟

راز گنج پنهان پاسارگاد؛ اشیای طلایی و اسرار آرامگاه کوروش که تاریخ را به لرزه انداختند

امروزه، اسناد و عکس‌های تاریخی این باغ‌وحش در موزه‌ها و آرشیو‌های تاریخی نگهداری می‌شوند و یاد و خاطره آن به عنوان بخشی از تاریخ فرهنگی و طبیعی ایران زنده مانده است.

اولین باغ‌وحش ایران، مجمع‌الوحوش ناصری، نه فقط یک فضای تفریحی بلکه نمادی از تحول فرهنگی، اجتماعی و علمی در ایران بود. ناصرالدین‌شاه با دیدگاهی مدرن و الهام گرفته از اروپا، این باغ‌وحش را بنا نهاد تا نسل‌های بعدی با طبیعت و جانوران بیشتر آشنا شوند.

اگرچه امروز این باغ‌وحش دیگر فعال نیست، اما تأثیر آن بر تاریخ محیط زیست ایران و شکل‌گیری باغ‌وحش‌های مدرن کشور انکارناپذیر است و به عنوان یک میراث فرهنگی باید حفظ و گرامی داشته شود.