خشاش؛ همه‌چیز درباره مهمترین گیاه جهان که مسیر تاریخ را عوض کرد
خشخاش یکی از کهن‌ترین گیاهان دارویی جهان است که از تمدن سومر تا مصر، یونان و ایران کاربرد‌های فراوانی داشته است. در این مقاله با تاریخچه، فواید، و جنبه‌های پنهان این گیاه آشنا می‌شوید.
راز بقا: در دل تاریخ کهن خاورمیانه، گیاهی می‌رویید که نامش قرن‌ها بعد جهان را به خود مشغول کرد؛ «خشخاش». این گیاه به ظاهر آرام، اما پررمزوراز، از هزاران سال پیش تا امروز، هم یار بشر در درمان درد بوده، هم گاه بلای جان او. در این مقاله از راز بقا، به سرگذشت خشخاش از دل تمدن‌های باستانی سومر تا راه‌یابی‌اش به مصر، یونان و دیگر نقاط جهان می‌پردازیم.
خاستگاه نخستین: بین‌النهرین، مهد گیاهان دارویی
به گزارش راز بقا، قدیمی‌ترین شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که خشخاش (Papaver somniferum) در نواحی شرقی مدیترانه و منطقه‌ای که امروز آن را به نام بین‌النهرین (میان‌رودان) می‌شناسیم، اهلی شد. این منطقه که امروزه شامل جنوب عراق، بخش‌هایی از ایران و سوریه است یکی از مراکز اولیه کشاورزی در جهان به‌شمار می‌رفت.
در حدود ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد، قوم سومر که یکی از نخستین تمدن‌های مکتوب بشر را بنا نهادند، شروع به کشت منظم خشخاش کردند. سومریان این گیاه را «Hul Gil» می‌نامیدند که معنای آن در زبان آنان چیزی در حدود «گیاه شادی» یا «گیاه لذت» بود. این نام‌گذاری بی‌دلیل نبود؛ آنها به خواص تسکین‌دهنده و نشئه‌آور شیره این گیاه پی برده بودند.
سومری‌ها و اسرار گیاه شادی
بر اساس الواح گِلی و اسناد باستان‌شناسی، سومری‌ها از خشخاش برای مقاصد دارویی و آیینی استفاده می‌کردند. آنها عصاره سفیدرنگ و غلیظ این گیاه را جمع‌آوری کرده، خشک می‌کردند و به‌صورت خوراکی یا محلول در آب به بیماران می‌دادند.
گمان می‌رود که شیره خشخاش نه تنها برای درمان درد‌های بدنی مانند زخم و سردرد استفاده می‌شد، بلکه به عنوان آرام‌بخش در آیین‌های مذهبی و حتی در مراسم تدفین نیز کاربرد داشت. سومری‌ها با شناختی که از گیاهان طبی داشتند، پایه‌گذار سنتی شدند که قرن‌ها بعد از سوی تمدن‌های بعدی ادامه یافت.
از سومر تا مصر: راه‌یابی به سرزمین فراعنه
پس از سقوط تمدن سومر، دانش گیاه‌شناسی آنها به آشوری‌ها و بابلی‌ها منتقل شد. اما نقطه عطف بعدی در تاریخ خشخاش، ورود آن به مصر باستان بود.
به گزارش راز بقا در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، پاپیروس ایبرس یکی از مهمترین متون پزشکی باقی‌مانده از مصر باستان به کاربرد‌های دارویی خشخاش اشاره می‌کند. در این سند که نوعی کتاب راهنمای پزشکی برای کاهنان درمانگر مصری بوده، استفاده از عصاره خشخاش برای درمان درد، آرام کردن بیماران بی‌خواب، و حتی ساکت کردن کودکان گریان آمده است.
هرچند این مورد آخر از دیدگاه پزشکی امروز کاملاً نادرست و خطرناک است، اما نشان می‌دهد که مصریان نیز به خواص مسکن و آرام‌بخش این گیاه باور داشتند.
یونان و روم: خشخاش وارد طب کلاسیک می‌شود
در دوران بعد، خشخاش راه خود را به تمدن‌های مدیترانه‌ای مانند یونان و روم باستان باز کرد. در یونان، پزشک معروف هیپوکراتس که به‌عنوان پدر پزشکی غرب شناخته می‌شود، شیره خشخاش را در نسخه‌های دارویی خود گنجاند. او به استفاده از آن برای درمان اسهال، بی‌خوابی، سرفه‌های شدید و درد‌های مزمن توصیه می‌کرد.
در روم نیز، پزشکانی مانند گالن و دیوسکوریدس از خواص درمانی خشخاش در آثار خود سخن گفته‌اند. جالب آن‌که در رُم، مصرف تریاک (شیره خشک‌شده خشخاش) نه فقط رایج، بلکه گاه تجملی تلقی می‌شد.
ورود به شرق: چین، هند و ایران
همزمان با گسترش تجارت و جاده ابریشم، خشخاش به شرق آسیا رسید. در چین باستان، به‌ویژه در سلسله‌های تانگ و سونگ، این گیاه به‌عنوان داروی تسکین‌دهنده و آرام‌بخش مورد استفاده قرار گرفت.
در هند باستان نیز، آیورودا (طب سنتی هندی) از عصاره خشخاش برای کنترل درد، تب و بی‌خوابی بهره می‌برد. در ایران باستان نیز، شواهدی از استفاده دارویی از خشخاش در کتب طب سنتی مانند آثار زکریای رازی و ابن‌سینا وجود دارد.
ابن‌سینا در کتاب «قانون» از تریاک (افیون) به عنوان دارویی بسیار قوی یاد کرده و هشدار داده که باید با احتیاط فراوان مصرف شود.
برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:
شکرتیغال؛ گیاهی دارویی که حاصل ترکیب آب‌دهان سوسک خزوک و گیاه تیغال است و سرفه را درمان می‌کند
از دارو تا وابستگی؛ مرز باریک میان شفا و بلا
به گزارش راز بقا با آن‌که خشخاش در طول تاریخ همواره به عنوان دارویی مفید شناخته شده، اما همیشه خطر وابستگی به آن نیز وجود داشته است. عصاره آن، که امروز با نام تریاک یا مشتقات آن مانند مرفین و هروئین شناخته می‌شود، دارای ترکیباتی است که به‌سرعت باعث اعتیاد جسمی و روانی در انسان می‌شود.
در تاریخ، از چین دوران امپراتوری گرفته تا ایران دوره قاجار، شواهدی از بحران‌های ناشی از وابستگی مردم به تریاک وجود دارد. جنگ‌های معروف تریاک میان بریتانیا و چین در قرن نوزدهم نیز، نمونه‌ای از جنبه سیاسی و استعماری این گیاه است.
نگاه امروزی به خشخاش
امروزه خشخاش همچنان به‌عنوان یکی از گیاهان مهم دارویی در جهان شناخته می‌شود. از مشتقات آن در تهیه دارو‌های مسکن قوی مانند مورفین و کدئین استفاده می‌شود. اما مصرف غیرقانونی و بی‌رویه آن، به شکل تریاک، هروئین یا مواد مخدر صنعتی، بحران‌های اجتماعی و پزشکی بزرگی را به همراه داشته است.
در بسیاری از کشورها، کشت و مصرف خشخاش تحت قوانین بسیار سخت‌گیرانه انجام می‌شود. ایران نیز از جمله کشور‌هایی است که در کنار استفاده‌های دارویی تحت نظارت، با کشت غیرمجاز و قاچاق تریاک مقابله می‌کند.
به گزارش راز بقا داستان خشخاش، داستان یک گیاه با دو چهره است: چهره‌ای که قرن‌ها درد انسان را تسکین داده و چهره‌ای که در صورت استفاده نادرست، رنج‌آفرین بوده است. از Hul Gil سومریان تا پاپیروس مصری، از حکیمان ایرانی تا پزشکان یونانی، همه گواهی می‌دهند بر اهمیت و خطر توأمان این گیاه.
شناخت دقیق و علمی از گذشته این گیاه، به ما کمک می‌کند که با نگاهی هوشیارانه و آگاهانه با آن برخورد کنیم؛ هم از فوایدش بهره بگیریم، و هم از آسیب‌هایش در امان بمانیم.
لینک کپی شد
از میان خبرها
خواندنی‌ها
تاج خروس؛ علف هرزی که هم سمی است و هم خوراکی، بذرش تا ۳۰ سال زنده میماند و در برابر علفکشها مقاوم است
شکرتیغال؛ گیاهی دارویی که حاصل ترکیب آب‌دهان سوسک خزوک و گیاه تیغال است و سرفه را درمان می‌کند
فاشرا یا قیره؛ گیاهی خطرناک و کشنده در کرمانشاه که با آن جادو می‌کنند و ریشههایی شبیه بدن انسان دارد
سورگوم یا ذرت خوشهای؛ غلهای تابستانی در خوزستان که جای ذرت را گرفته، آب کم مصرف می‌کند و کاشت آن سود زیادی دارد
گوزبری یا انگور فرنگی؛ میوهای گرد و پرزدار که برای تقویت پوست و مو عالیست و کاشت آن درآمد زیادی دارد
گز روغنی؛ طلای سبز جنوب ایران که به خشکسالی مقاوم است و سود اقتصادی بسیار بالایی دارد
سس یا موی شیطان؛ گیاه انگلی بدون برگ و ریشه و قاتل مزارع ایران که بی‌خوابی و ضعف جنسی را درمان می‌کند
قارچ گوشت گاوی؛ عجیبترین قارچ دنیا که بافت و طعمی شبیه به گوشت دارد و از آن خون میچکد
ارسال نظر
ویدیوهای برگزیده
دنیای گیاهان
علم و کیهان