خفاش دم‌آزاد اروپایی؛ سریعترین پستاندار جهان با سرعت پرواز ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت که به «رقیب آسمان» معروف است

راز بقا: در میان گونه‌های متعدد خفاش‌هایی که بی‌سروصدا بر آسمان شب حکمرانی می‌کنند، یکی از آنها با سرعت، قدرت و چابکی بی‌نظیرش جلب توجه می‌کند: Tadarida teniotis که در فارسی با نام خفاش دُم‌آزاد اروپایی شناخته می‌شود. این خفاش با بدنی آیرودینامیک، بال‌هایی بلند و باریک و توانایی پرواز خیره‌کننده‌اش، در میان کارشناسان به لقب «رقیب آسمان» معروف شده است. اما فراتر از پرواز چشمگیرش، Tadarida teniotis نقشی اساسی در اکوسیستم ایفا می‌کند و ویژگی‌های زیستی منحصر‌به‌فردی دارد که آن را به یکی از جذاب‌ترین گونه‌های خفاش تبدیل کرده است.

طبقه‌بندی و ویژگی‌های ظاهری

به گزارش راز بقا، Tadarida teniotis از خانواده Molossidae یا خفاش‌های دُم‌آزاد است؛ خانواده‌ای که به دلیل ساختار دم خاص این خفاش‌ها که از غشاء دُمی (uropatagium) بیرون می‌زند، به این نام شناخته می‌شوند. این گونه نخستین بار در سال ۱۸۱۴ توسط «رافینسک» توصیف شد و از آن زمان تاکنون یکی از شناخته‌شده‌ترین اعضای این خانواده در اروپا به شمار می‌رود.

این خفاش در بزرگسالی معمولاً دارای طول بالی بین ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر، طول بدنی حدود ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر و وزنی بین ۲۰ تا ۴۰ گرم است. رنگ خز آن قهوه‌ای تیره تا خاکستری مایل به تیره و بافتی مخمل‌گونه دارد. گوش‌ها بزرگ و گرد هستند و گاهی در پایه به هم متصل می‌شوند. دُمی که به‌وضوح از غشاء دُمی بیرون زده است، شکل آیرودینامیک بدن را کامل کرده و در پرواز سریع بسیار مؤثر است.

زیستگاه و پراکندگی جغرافیایی

خفاش دُم‌آزاد اروپایی پراکندگی وسیعی دارد. به گزارش راز بقا این گونه در مناطق جنوبی اروپا از جمله اسپانیا، ایتالیا، یونان و جنوب فرانسه، و همچنین در شمال آفریقا، خاورمیانه و آسیای غربی یافت می‌شود. جمعیت‌هایی نیز در آسیای مرکزی و شمال شبه‌قاره هند گزارش شده‌اند.

این خفاش، بیشتر در مناطق خشک و گرم زندگی می‌کند و با صخره‌ها، غارها، کوه‌ها و حتی مناطق شهری ارتباط نزدیکی دارد. در مناطق کوهستانی، اغلب در شکاف‌ها، تونل‌های متروکه یا ساختمان‌های قدیمی پناه می‌گیرد. در شهر‌ها نیز دیده شده که در زیر سقف‌ها یا ترک‌های دیوار سکونت می‌گزینند، که نشان‌دهنده‌ی توانایی بالای سازگاری آن با محیط‌های انسانی است.

رفتار پروازی و تغذیه

آنچه این گونه را از سایر خفاش‌ها متمایز می‌کند، پرواز بسیار سریع و در ارتفاع بالای آن است. به لطف بال‌های بلند و باریک و بدن عضلانی، این خفاش می‌تواند با سرعتی تا ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت پرواز کند و یکی از سریع‌ترین پستانداران پرنده به‌شمار می‌رود. این توانایی به او اجازه می‌دهد تا در شب‌های باز و بالای درختان شکار کند و مسافت‌های طولانی را برای تغذیه طی کند.

Tadarida teniotis یک گونه‌ی حشره‌خوار است و نقشی حیاتی در کنترل جمعیت آفات ایفا می‌کند. رژیم غذایی آن شامل شب‌پره‌ها، سوسک‌ها، مورچه‌های پرنده و حشرات پروازگر بزرگ است. شکار با استفاده از پژواک‌یابی (echolocation) انجام می‌شود؛ خفاش با ارسال امواج صوتی و دریافت بازتاب آنها، موقعیت حشرات و موانع را درک می‌کند. جالب اینکه به‌دلیل فرکانس بالا و ارتفاع پرواز، صدای این خفاش برای انسان‌ها معمولاً قابل شنیدن نیست.

تولیدمثل و چرخه زندگی

چرخه تولیدمثل این گونه معمولاً در تابستان یا اوایل پاییز آغاز می‌شود. به گزارش راز بقا همانند بسیاری از خفاش‌ها، لقاح با تأخیر همراه است؛ یعنی جفت‌گیری انجام می‌شود، اما اسپرم تا بهار در بدن ماده نگهداری می‌شود تا شرایط مناسب برای بارداری فراهم شود. دوران بارداری حدود ۸۰ تا ۹۰ روز به طول می‌انجامد و معمولاً تنها یک توله به دنیا می‌آید.

نوزادان کاملاً ناتوان به دنیا می‌آیند بدون مو، نابینا و وابسته به مادر. آنها پس از ۶ تا ۸ هفته قادر به پرواز می‌شوند و کم‌کم یاد می‌گیرند شکار کنند. طول عمر این گونه در طبیعت حدود ۱۰ تا ۱۵ سال برآورد می‌شود، هرچند آمار دقیقی در دست نیست.

وضعیت حفاظتی

در حال حاضر، Tadarida teniotis در فهرست گونه‌های کم‌نگرانی (Least Concern) اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد، به‌دلیل پراکندگی گسترده و جمعیت نسبتاً پایدار آن. با این حال، این گونه با تهدیداتی مواجه است، از جمله:

نابودی محل‌های لانه‌سازی به‌علت ساخت‌وساز و نوسازی ساختمان‌ها

استفاده از سموم شیمیایی که منجر به کاهش منابع غذایی (حشرات) می‌شود

برهم‌زدن مستعمره‌های زایشی در غار‌ها یا بنا‌های تاریخی

آلودگی نوری که می‌تواند در پرواز و شکار شبانه اختلال ایجاد کند

کارشناسان تأکید دارند که باید مکان‌های طبیعی و انسان‌ساخت مناسب برای لانه‌سازی این خفاش‌ها حفظ شوند، سطح آگاهی عمومی افزایش یابد، و پژوهش‌های جمعیتی دقیق‌تری صورت گیرد.

اهمیت بوم‌شناختی و فرهنگی

با آنکه خفاش‌ها در فرهنگ عمومی اغلب با ترس یا خرافات همراه‌اند، گونه‌هایی مانند Tadarida teniotis فواید زیادی برای کشاورزی و طبیعت دارند. با تغذیه از حشرات مضر، این خفاش‌ها به کاهش نیاز به سموم کمک می‌کنند و به‌ویژه در مناطق مدیترانه‌ای و تاکستان‌ها بسیار مفیدند.

علاوه بر این، آنها به‌عنوان شاخص‌های زیستی (Bioindicators) شناخته می‌شوند؛ یعنی سلامت جمعیت خفاش‌ها می‌تواند نشان‌دهنده سلامت محیط زیست باشد. به گزارش راز بقا Tadarida teniotis شاید به‌اندازه دیگر گونه‌های جانوری اروپا شناخته‌شده نباشد، اما بی‌تردید یکی از استادان آسمان شب و قهرمانان خاموش محیط زیست است. پرواز سریع، نقش مفید در کنترل آفات، و توانایی سازگاری بالا، آن را به گونه‌ای ارزشمند برای حفاظت و مطالعه تبدیل کرده است. هرچه شناخت ما از شب و موجودات آن بیشتر می‌شود، این خفاش یادآور شگفتی‌های تکامل و تنوع زیستی در پهنه‌ی آسمان است.