رودراکشا؛ دانه یا میوه مقدس هندی‌ها معروف به «اشک شیوا» که با آن تسبیح می‌سازند و انرژی انسان را افزایش می‌دهد

راز بقا: رودراکشا (Rudraksha) به دانه یا سنگ خشک‌شده‌ی درختان جنس Elaeocarpus، به‌ویژه گونه‌ی Elaeocarpus ganitrus گفته می‌شود. این دانه‌ها در آیین هندو (به‌خصوص در شاخه‌ی شیوائیسم) و بودیسم به‌عنوان تسبیح و مهره‌های نیایشی به کار می‌روند. 

به گزارش راز بقا، هنگامی‌که میوه‌ها می‌رسند، پوششی آبی‌رنگ روی دانه‌ها قرار می‌گیرد و به همین دلیل گاهی به آنها «مهره‌های بلوبری» گفته می‌شود. 

این دانه‌ها با خدای هندو، شیوا، پیوند دارند و باورمندان آنها را برای حفاظت یا ذکر مانترا‌هایی همچون اوم نمَه شیواه به گردن می‌آویزند. رودراکشا‌ها بیشتر از هند، اندونزی و نپال به دست می‌آیند و برای ساخت زیورآلات و مالا (تسبیح) استفاده می‌شوند و از نظر ارزش، مشابه سنگ‌های نیمه‌قیمتی محسوب می‌گردند. رودراکشا‌ها دارای شیار‌هایی هستند که «چهره» (به سانسکریت mukha و به معنای مُخ) نامیده می‌شوند و برخی هر چهره را به یک ایزد خاص نسبت می‌دهند. 

ریشه‌شناسی

به گزارش راز بقا، واژه‌ی رودراکشا ترکیبی سانسکریت از «رودرا» (نامی باستانی برای شیوا) و «اکشا» (به معنای چشم) است؛ بنابراین معنای تحت‌اللفظی آن «چشم رودرا» یا «چشم شیوا» ست. برخی متون و لغت‌نامه‌های سانسکریت «اکشا» را هم به معنای «اشک» گرفته‌اند و به همین دلیل رودراکشا اغلب «اشک‌های شیوا» نیز تعبیر می‌شود.

درخت رودراکشا

از میان حدود ۳۰۰ گونه‌ی Elaeocarpus، ۳۵ گونه در هند یافت می‌شوند. گونه‌ی اصلی، Elaeocarpus ganitrus است که به نام «درخت رودراکشا» شناخته می‌شود. این درخت از جلگه‌های گنگ در دامنه‌های هیمالیا تا نپال، جنوب و جنوب‌شرق آسیا، استرالیا، گوام و هاوایی پراکنده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

انچوچک؛ انچوچک فحش نیست، هسته گلابی وحشی‌ست که به عنوان یک آجیل بومی، خوشمزه و پرخاصیت مصرف می‌شود

ماشک؛ گیاهی بومی و ارزشمند برای کشاورزی که خاک را تقویت و زمین را برای کشت محصول آماده می‌کند!

درخت رودراکشا همیشه سبز است و بین ۱۸ تا ۲۴ متر رشد می‌کند. رشد سریعی دارد و با رسیدن به بلوغ، ریشه‌هایش به صورت پایه‌های ستونی در اطراف تنه بالا می‌آیند و روی زمین گسترش پیدا می‌کنند.

میوه رودراکشا

درخت رودراکشا پس از ۳ تا ۴ سال از جوانه‌زدن شروع به میوه‌دهی می‌کند و سالانه بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ میوه تولید می‌کند. این میوه‌ها به‌طور عمومی «میوه رودراکشا» یا در برخی منابع «امریتافالا» (میوه‌های اکسیر جاودانگی) نامیده می‌شوند.

هسته‌ی میوه معمولاً به چند بخش تقسیم می‌شود. وقتی میوه کاملاً می‌رسد، دانه با پوسته‌ی آبی‌رنگ و غیرخوراکی پوشانده می‌شود. این رنگ آبی حاصل رنگ‌دانه نیست، بلکه نتیجه‌ی پدیده‌ی رنگ‌آمیزی ساختاری است. به همین دلیل، رودراکشا‌ها گاهی «مهره‌های بلوبری» هم نامیده می‌شوند. 

ترکیب شیمیایی

میوه رودراکشا حاوی آلکالوئیدها، فلاونوئیدها، تانن‌ها، استروئیدها، تری‌ترپن‌ها، کربوهیدرات‌ها و گلیکوزید‌های قلبی است. در سال ۱۹۷۹ آلکالوئیدی به نام رودراشین در میوه رودراکشا شناسایی شد.

بر اساس پژوهش‌ها، دانه‌ی رودراکشا دارای سیگنال‌های الکتریکی خفیفی است که با دستگاه ساده‌ای مانند مولتی‌متر قابل اندازه‌گیری است.

انواع مهره‌های رودراکشا

به گزارش راز بقا، مهره‌های رودراکشا بر اساس تعداد «مُخ» (mukha) طبقه‌بندی می‌شوند. این شیار‌ها ممکن است بین ۱ تا ۲۴ باشند، هرچند نمونه‌های نادری با ۲۶ یا ۲۷ مخ هم گزارش شده است. 

رودراکشای تک‌مُخی (Ekamukha) کمیاب‌ترین است.

رودراکشای یازده مخی معمولاً توسط مرتاضان استفاده می‌شود.

متأهلان اغلب مهره‌های دو مخی به گردن می‌آویزند.

مهره‌های پنج مخی به هانومان نسبت داده می‌شوند. 

همچنین باور بر این است که هر تعداد مخ با سیاره یا ایزدی خاص مرتبط است؛ مثلاً ۲ مخ با ماه، ۳ با مریخ، ۴ با عطارد، ۵ با مشتری و ۷ با زحل.

اندازه‌ی رودراکشا‌های نپالی بین ۲۰ تا ۳۵ میلی‌متر و اندونزیایی‌ها بین ۵ تا ۲۵ میلی‌متر است. رنگ رایج قهوه‌ای است، ولی نمونه‌های سفید، قرمز، زرد و سیاه هم وجود دارند. 

انواع نادر رودراکشا عبارت‌اند از:

ساوار: مهره‌هایی که به‌طور طبیعی به هم متصل‌اند.

گوری شانکار: دو مهره‌ی به هم پیوسته.

گَنِشا: مهره‌ای با برجستگی شبیه خرطوم.

تری‌جوتی: سه مهره‌ی طبیعی به هم متصل.

گونه‌های کمیاب‌تر مانند «ودا» (۴ ساوار متصل) و «دوایتا» (۲ ساوار متصل). 

کاربرد‌های دینی

به گزارش راز بقا، رودراکشا در آیین هندو به‌ویژه میان پیروان شیوا مقدس است. مهره‌ها در قالب مالا (تسبیح) به گردن آویخته می‌شوند. رشته‌ها معمولاً از نخ ابریشم، پنبه سیاه یا قرمز تهیه می‌شوند و گاهی از سیم‌های نقره، مس یا طلا.

در سنت شیوائی، بیشتر مالا‌ها شامل ۱۰۸ مهره به‌علاوه‌ی یک مهره‌ی مرکزی به نام «مِرو» یا «بیدو» هستند. عدد ۱۰۸ در بسیاری از سنت‌های معنوی مقدس و نماد کمال جهان است. این مهره‌ی اضافه آغاز و پایان چرخه‌ی ذکر را نشان می‌دهد. 

مانترای «اوم نمَه شیواه» اغلب با این مهره‌ها تکرار می‌شود. همان‌طور که مسیحیان از تسبیح برای شمارش دعا استفاده می‌کنند، هندو‌ها رودراکشا را برای مراقبه و نیایش به کار می‌گیرند. 

تاریخچه

چندین اوپانیشاد متأخر قرون وسطی به منشأ اسطوره‌ای رودراکشا اشاره کرده‌اند. بنا به روایت‌ها، رودراکشا از اشک‌های رودرا (شیوا) پدید آمده است، زمانی که او در حال نابودی شیاطین «تری‌پوراسورا» چشم‌های خود را بست. قطرات اشک او بر زمین ریخت و به رودراکشا تبدیل شد. در این متون آمده است که لمس یا حتی دیدن رودراکشا ثواب معادل بخشیدن صد‌ها گاو در راه خیر دارد. 

رویشگاه‌ها و باغ‌های مقدس

در هند باغ‌ها و جنگل‌هایی به رودراکشا اختصاص یافته‌اند. یکی از مشهورترین آنها «چ. دیوی لال رودراکشا واتیکا» در ایالت هاریاناست که علاوه بر درختان رودراکشا، بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی کمیاب آیورودایی را در خود جای داده است. 

کشت اصلی رودراکشا در دامنه‌های هیمالیا، به‌ویژه در نپال و هند صورت می‌گیرد. محبوب‌ترین گونه‌ها در اطراف کاتماندو، دره‌ی آران، منطقه‌ی کلو و رامشوارام یافت می‌شوند. جنگل‌های طبیعی رودراکشا نیز در رشته‌کوه‌های شیوآلیک و دوالادار در هند دیده می‌شوند.