سمندر آذربایجان؛ سمندر زردخال در حال انقراض که فقط در آذربایجان ایران وجود دارد و هنگام جفت‌گیری زیر آب می‌رقصد

راز بقا: سمندر آذربایجان (Azerbaijan newt) که با نام «سمندر زردخال کوهستان» یا سمندر کوهستانی آذربایجان نیز شناخته می‌شود، یکی از دوزیستان زیبا و نادر مناطق کوهستانی اطراف دریاچه ارومیه در شمال‌غرب ایران، شمال عراق و جنوب‌شرق ترکیه است. 

به گزارش راز بقا، با وجود نامش، این گونه در کشور جمهوری آذربایجان یافت نمی‌شود؛ نام «آذربایجان» در اینجا به منطقه تاریخی آذربایجان ایران اشاره دارد. این گونه مرموز با بدنی براق و سیاه‌رنگ که با خال‌های زرد یا نارنجی روشن پوشیده شده، ترکیبی از زیبایی و سازگاری تکاملی است. 

با این حال، یکی از در معرض خطرترین گونه‌های دوزیستان در خاورمیانه محسوب می‌شود و به دلیل تخریب زیستگاه، تغییرات اقلیمی و جمع‌آوری غیرقانونی برای تجارت حیوانات زینتی در معرض انقراض قرار دارد.

ویژگی‌های ظاهری و شناسایی

به گزارش راز بقا، سمندر آذربایجان از تیره Neurergus است، گروهی کوچک از سمندر‌ها که با جریان‌های کوهستانی سرد و سریع سازگار شده‌اند. طول بدن بالغین معمولاً بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر است و نر‌ها اندکی کوچکتر و باریک‌تر از ماده‌ها هستند. 

پوست آنها صاف، براق و تیره‌رنگ (قهوه‌ای تیره تا سیاه) است و سطح پشت بدنشان با خال‌های زرد یا نارنجی طلایی پوشیده شده که ظاهری جواهری به آن می‌دهد. سطح شکمی نر‌ها در فصل جفت‌گیری نارنجی مایل به قرمز است، در حالی که در ماده‌ها رنگ زرد روشن‌تر دیده می‌شود. 

از ویژگی‌های متمایز این گونه، دم بلند و فشرده‌ی جانبی آن است که برای شنا در جریان‌های تند کوهستانی بسیار کارآمد است. اندام‌های حرکتی کوتاه، اما قوی هستند و سر نسبتاً پهن و صاف دارد که به زندگی در محیط‌های سنگی و آبی کمک می‌کند. نوزادان یا «اِفت‌ها» رنگ کمرنگ‌تری دارند و با افزایش سن، خال‌های روشن‌ترشان پدیدار می‌شود.

رنگ‌آمیزی بدن این وزغ علاوه بر استتار در میان سنگ‌ها و بستر رودخانه، نقش هشداردهنده‌ای نیز دارد؛ زیرا پوست آن حاوی سم خفیفی است که موجب بی‌اشت‌ها شدن شکارچیان می‌شود.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

سمندر لرستانی؛ مشهورترین جانور زاگرس که تمام جهان برای نجاتش بسیج شده‌اند!

سمندر آتشین کردستان؛ جانوری با پوشش زرد و سیاه و پوست بسیار سمی که در جنگل‌های کردستان ایران می‌رقصد

زیستگاه، رفتار و چرخه زندگی

به گزارش راز بقا، سمندر کوهستانی آذربایجان در جریان‌های سرد و زلال کوهستانی زندگی می‌کند، معمولاً در ارتفاعات بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متری از سطح دریا. این جویبار‌ها اغلب سایه‌دار، دارای بستر سنگی و پوشیده از خزه‌اند. این گونه بیشتر سال را در نزدیکی آب سپری می‌کند و تنها در هوای مرطوب به خشکی می‌آید.

در فصل زادآوری - معمولاً از اسفند تا خرداد - سمندر‌ها در نواحی کم‌عمق‌تر و آرام‌تر آب گرد هم می‌آیند. نر‌ها با حرکات ظریف دم و ترشح فرومون‌ها، ماده‌ها را جذب می‌کنند. پس از لقاح، ماده‌ها حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ تخم را روی گیاهان غوطه‌ور یا زیر سنگ‌ها می‌گذارند. لارو‌ها پس از دو تا سه هفته از تخم بیرون می‌آیند و تا چند ماه در آب می‌مانند تا دگردیسی کامل شوند.

در طبیعت، غذای آنها شامل بی‌مهرگان کوچک، لارو حشرات و سخت‌پوستان است. در اسارت نیز از کرم‌ها و حشرات کوچک تغذیه می‌کنند. این گونه شب‌فعال است و غریزه بازگشت به محل زادآوری قبلی را دارد.

از آن‌جا که برای زیست به آب‌های خنک و غنی از اکسیژن وابسته است، نسبت به آلودگی و تغییرات دما بسیار حساس می‌باشد. کوچک‌ترین افزایش در دمای آب یا آلودگی می‌تواند جمعیت آن را به شدت کاهش دهد.

تهدیدات و اقدامات حفاظتی

به گزارش راز بقا، سمندر کوهستانی آذربایجان در فهرست سرخ IUCN در رده‌ی «آسیب‌پذیر» (Vulnerable) قرار دارد. تخریب زیستگاه، از جمله ساخت سدها، قطع درختان، استفاده بیش از حد از منابع آبی و تغییرات اقلیمی از عوامل اصلی تهدیدکننده‌اند. کاهش بارندگی و خشک شدن جریان‌های کوهستانی محل تخم‌ریزی آن را به خطر انداخته است.

از سوی دیگر، جمع‌آوری غیرقانونی این گونه برای تجارت حیوانات زینتی به دلیل رنگ‌بندی خاصش، فشار مضاعفی بر جمعیت‌های طبیعی وارد کرده است.

در سال‌های اخیر، برنامه‌های حفاظتی در ایران، ترکیه و عراق آغاز شده‌اند. این اقدامات شامل پایش جمعیت‌ها، احیای جریان‌های طبیعی آب، اجرای طرح‌های تکثیر در اسارت و آموزش جوامع محلی برای جلوگیری از شکار و تجارت غیرقانونی است. حفظ این گونه در گروی حمایت از اکوسیستم‌های کوهستانی و اجرای قوانین حفاظتی مؤثر است.

عجیب‌ترین ویژگی‌های سمندر آذربایجان

به گزارش راز بقا، سمندر کوهستانی آذربایجان پر از ویژگی‌های شگفت‌انگیز است. یکی از عجیب‌ترین نکات درباره آن این است که با وجود نامش، در کشور جمهوری آذربایجان وجود ندارد. این نام در واقع به منطقه تاریخی آذربایجان در ایران اشاره دارد، جایی که نخستین نمونه‌های آن کشف شده‌اند.

نکته جالب دیگر مقاومت نسبی این سمندر در برابر سرمای شدید است. چون در جریان‌های سرد کوهستانی زندگی می‌کند، می‌تواند مدت کوتاهی دمای نزدیک به انجماد را بدون آسیب تحمل کند. این توانایی به لطف وجود پروتئین‌هایی است که همانند «ضد‌یخ طبیعی» در خونش عمل می‌کنند.

اما شاید عجیب‌ترین رفتار آن مربوط به جفت‌گیری باشد. نر‌ها در زیر آب رقصی ظریف اجرا می‌کنند و با تکان دادن دم، ماده‌ها را به سمت «اسپرم‌فور» - کیسه ژلاتینی حاوی اسپرم - هدایت می‌کنند. این نمایش آبی، شکلی شاعرانه از بقا در دل کوه‌های سرد است. 

خال‌های زرد درخشان بدنش تنها برای زیبایی نیستند؛ بلکه علامتی هشداردهنده‌اند که می‌گوید پوست این موجود دارای سم خفیف است. همین ترکیب زیبایی و خطر، آن را به یکی از شگفت‌انگیزترین دوزیستان خاورمیانه تبدیل کرده است.