بز جَمناپاری؛ بز غول‌پیکر هندی که ترسناک‌ترین بز جهان است

راز بقا: بز جمناپاری (Jamnapari goat) که اغلب از آن به عنوان «بز سلطنتی هند» یاد می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین نژاد‌های بومی هند است که در منطقه برج (Braj) در ایالت اوتر پرادش و در نزدیکی رودخانه جمنا یا یامونا (Yamuna) منشأ گرفته است.  نام این بز نیز از همین رودخانه گرفته شده است. این بز با پوزه قوسی یا «دماغ رومی»، گوش‌های بلند و آویزان، و اندام بلند و کشیده‌اش شناخته می‌شود و قرن‌هاست که نه‌تنها به خاطر زیبایی خیره‌کننده‌اش بلکه به‌دلیل اهمیت فرهنگی و اقتصادی‌اش مورد احترام بوده است. نژاد جمناپاری نقش مهمی در شکل‌گیری دامپروری هند داشته و حتی بر بسیاری از نژاد‌های بز در جنوب آسیا و مناطق دیگر جهان تأثیر گذاشته است. 

به گزارش راز بقا، تاریخچه بز جمناپاری به چند قرن پیش بازمی‌گردد. در دوران استعمار بریتانیا در قرن نوزدهم، کارشناسان دامپروری برای نخستین‌بار ویژگی‌های ممتاز این بز را ثبت کردند و به توانایی بالای آن در تولید شیر و سازگاری با اقلیم گرمسیری اشاره کردند. بااین‌حال، ریشه‌های حضور این نژاد در میان چوپانان محلی بسیار قدیمی‌تر است و به دوران قرون وسطی برمی‌گردد؛ زمانی که جمناپاری به‌عنوان نماد افتخار و دارایی ثروتمندان و زمین‌داران منطقه شناخته می‌شد.

ارتباط آن با رودخانه مقدس جمنا یا یامونا و سنت‌های شبانی اسطوره‌های کریشنا باعث شد این بز به نماد حاصل‌خیزی، فراوانی و برکت الهی تبدیل شود. 

در طول زمان، جمناپاری به یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد روستایی در شمال هند بدل شد. این بز نه‌تنها برای گوشت و شیر، بلکه برای آیین‌های مذهبی و جشن‌های محلی نیز پرورش داده می‌شد. ظاهر باشکوه و رفتار آرامش باعث شده بود تا در جشن‌ها و کارناوال‌های محلی مورد استفاده قرار گیرد.  هنوز هم در بخش‌هایی از اوتار پرادش، راجستان و مادیا پرادش، نگهداری از یک بز جمناپاری نشانه‌ای از غرور، ثروت و جایگاه اجتماعی محسوب می‌شود. 

بز جمناپاری بلندترین نژاد هند است و به دلیل ظاهر باشکوهش معمولاً در منطقه منشأ خود «پاری» خوانده می‌شود و به دلیل ظاهر باشکوهش به «ماشین خانگی» معروف است. منطقه اصلی و زیستگاه طبیعی آن منطقه چاکارناگار در ناحیه اتاواه در ایالت اوتار پرادش، در امتداد دلتای رودخانه‌های جامونا و چامبال، و ناحیه بیند در ایالت مادهیا پرادش در امتداد رودخانه کواری، در شرق دهلی نو است.

زیستگاه این بز چندان از بنای «تاج محل» معروف در آگرا دور نیست. جمناپاری به خوبی با دره‌های منحصر به فرد این منطقه با پوشش گیاهی بوته‌ای متراکم و درختچه‌ای سازگار است. به نظر می‌رسد این حیوان به طور خاص در این محیط تکامل یافته است، زیرا این نژاد به طور طبیعی در مناطق مجاور خارج از آن‌ها یافت نمی‌شود.

مشخصات ظاهری بز جمناپاری

تنوع زیادی در رنگ این بز وجود دارد، اما جمناپاری معمولی سفید با تکه‌هایی برنزه بر روی گردن و سر است. سر آن‌ها تمایل به داشتن بینی بسیار محدب دارد که به آن‌ها ظاهری طوطی مانند می‌دهد. آن‌ها گوش‌های آویزان صاف و بلندی دارند که حدود ۲۵ سانتی متر طول دارند. هر دو جنس شاخ دارند. پستان دارای پستانک‌های گرد و مخروطی است و به خوبی رشد و توسعه یافته است. آن‌ها همچنین پا‌های غیرعادی بلندی دارند.

بز‌های جمناپاری جثه بزرگ، قد بلند و ساق‌های بلند با بینی رومی هستند. از طرف دیگر این بز‌ها مو‌های بلند و ضخیمی را در قسمت عقبی خود حمل می‌کنند و دارای پوششی براق هستند. وزن نر جمناپاری می‌تواند به ۶۵ تا ۸۵ کیلوگرم برسد، در حالی که ماده‌ها بسته به آب و هوا و شرایط محیطی می‌توانند به حدود ۴۵ تا ۶۰ کیلوگرم برسند.

بزغاله جمناپاری در زمان تولد حدود ۳ کیلوگرم وزن دارد. میانگین نرخ رشد بزغاله‌های نر و ماده حدود ۶۰ و ۵۰ گرم در روز است. این بز می‌تواند از بدو تولد تا ۱۲ ماهگی حدود ۲۱ کیلوگرم وزن اضافه کند. میانگین عملکرد شیردهی در روز کمی کمتر از ۳ کیلوگرم است. دوره شیردهی این بز ۲۵۰ روزه است و در این مدت بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم شیر می‌دهد. شیر این بز حدود ۵ درصد چربی دارد. شیر این بز خوشمزه است و نسبت به شیر گاو هضم راحتتری دارد. گوشت بز جمناپاری گفته می‌شود که کلسترول پایینی دارد. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

«بز دین‌پناه»؛ هیولای ۴۵۰ کیلویی پاکستانی که روزی ۲.۵ لیتر شیر می‌دهد

«بز ندوشن»؛ بز یزدی با بهترین کرک جهان که «پنیر معروف ندوشن» را تولید می‌کند

در طول زمستان بیش از ۹۰ درصد از وقت خود را صرف چرا می‌کنند، اگرچه این میزان در تابستان گرم هند به حدود ۵۵ درصد می‌رسد. این نژاد به جای چرای معمولی زمین، روی بوته ها، برگ درختان و بالای علف‌ها جستجو می‌کند. در یک مطالعه میانگین ضربان قلب آن‌ها ۱۲۷ یا کمی بیشتر و کمتر بود.

به گزارش راز بقا؛ نرخ حاملگی در این بز بالا است، نزدیک به ۹۰ درصد سه قلو و چهار قلو شایع است. میانگین سن اولین باردار شدن ۱۸ ماهگی است. همچنین این بز فصل جفت‌گیری مشخصی ندارد و در تمام طول سال می‌تواند جفت‌گیری کند. سن بلوغ جنسی در بز‌های نر جمناپاری بین ۹ تا ۱۲ ماهگی است. همچنین نسبت جنسی بزغاله نر و ماده به ترتیب ۵۳ به ۴۷ درصد است. 

تأثیر جهانی بز جمناپاری

به گزارش راز بقا، جمناپاری را می‌توان نژاد پایه برای بسیاری از نژاد‌های امروزی بز در آسیا دانست. تأثیر ژنتیکی آن به‌ویژه در بز بوئر آفریقای جنوبی و بز «اتواه» اندونزی مشهود است، که هر دو از تلاقی با نژاد جمناپاری به وجود آمده‌اند. توانایی سازگاری با اقلیم‌های گوناگون، تولید شیر زیاد و رشد سریع، این نژاد را به منبعی ارزشمند برای اصلاح نژاد بز‌ها در سراسر جهان تبدیل کرده است. 

بز جمناپاری هندی (جاموناپاری) یکی از اجداد نوبیان آمریکایی است. نوبیان آمریکایی از تلاقی جمناپاری هندی و زریبی مصری با بز‌های بومی انگلیسی به وجود آمد. جمناپاری هند و زریبی مصری زمانی با قایق‌های تجاری به انگلستان رسیدند و باعث تولید نژاد انگلو نوبیان شد.

در هند، جمناپاری همچنان به عنوان نژادی دو منظوره پرورش می‌یابد؛ هم برای تولید شیر (به‌طور میانگین ۲ تا ۳ لیتر در روز) و هم برای تولید گوشت. شیر آن به‌دلیل چربی بالا برای تهیه روغن حیوانی (گی) و شیرینی‌های سنتی هند بسیار محبوب است. از نظر ظاهری، جمناپاری‌ها قدبلند و کشیده‌اند. مو‌های بلند و ابریشمی و شاخ‌های خمیده، به آنها جلوه‌ای باشکوه می‌بخشد. 

آنها به‌طرز قابل توجهی باهوش و اجتماعی هستند و به چوپان‌های خود وابستگی عاطفی دارند؛ تا جایی که بسیاری از دامداران آنها را به‌سان سگ‌ها در وفاداری توصیف می‌کنند. گوش‌های بلندشان که تا ۲۵ سانتی‌متر می‌رسد، به تنظیم دمای بدن در هوای گرم کمک می‌کند؛ نمونه‌ای شگفت‌انگیز از سازگاری طبیعی در طی قرن‌ها اصلاح نژاد. 

حقایق عجیب و جالب بز جمناپاری

به گزارش راز بقا، یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های بز جمناپاری توانایی پرش خارق‌العاده آنهاست. با وجود جثه بزرگشان، می‌توانند از حصار‌هایی با ارتفاع بیش از دو متر بپرند و به همین دلیل در میان چوپانان به «هنرمندان فرار» معروفند. در برخی روستا‌ها روایت‌هایی وجود دارد که بز‌های جمناپاری برای رسیدن به علف‌های تازه از درخت بالا می‌رفتند یا از پشت‌بام‌ها می‌پریدند. 

یکی دیگر از ویژگی‌های عجیب آنها صدا‌های منحصربه‌فردشان است. بر خلاف بز‌های معمولی، جمناپاری صدایی عمیق و طنین‌دار دارند که شبیه فریاد انسانی است. مردم محلی باور دارند که این صدا نشانه‌ای از ارتباط بز با نیرو‌های الهی است. در گذشته چوپان‌ها از همین صدا برای پیدا کردن بزهایشان در میان بوته‌زار‌های متراکم استفاده می‌کردند. 

از دیگر ویژگی‌های جالب، ترکیب خاص پروتئین‌های شیر آنهاست. شیر جمناپاری حاوی مقادیر بالاتری از پروتئین‌های کازئین است که آن را برای تهیه پنیر و کره مناسب‌تر می‌سازد. در شهر‌های مذهبی مانند متهورا و ورَنداوان (نزدیک زادگاه این نژاد)، شیرینی‌پزان سنتی معتقدند شیرینی‌هایی که با شیر جمناپاری تهیه می‌شود، طعم غنی‌تر و ماندگاری بیشتری دارد.

گزارش‌هایی نیز از رنگ‌های نادر در این نژاد وجود دارد. اگرچه رنگ غالب سفید با لکه‌های قهوه‌ای روشن است، گاهی بز‌های سیاه یا طلایی نیز دیده می‌شوند که به باور دامداران نشانه خوش‌یمنی و برکت هستند. 

جمناپاری حیوانی بسیار مقاوم است و به همین دلیل بروز بیماری این نژاد بسیار بسیار پایین است. به همین دلیل هزینه نگهداری این بز به نسبت درآمدزایی آن‌ها کم است. از طرف دیگر این بز زیباست و برای اهداف نمایشی و زینتی پرورش داده می‌شود. این بز بهترین بز شیری در هندوستان در نظر گرفته می‌شود.

به گزارش راز بقا، با وجود پیشینه درخشانش، جمعیت بز جمناپاری در دهه‌های اخیر به‌دلیل شهرنشینی، تلاقی نژاد‌ها و کاهش مراتع طبیعی کاهش یافته است. نهاد‌هایی مانند شورای تحقیقات کشاورزی هند (ICAR) برنامه‌هایی برای حفظ خلوص ژنتیکی و افزایش جمعیت این نژاد اجرا کرده‌اند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، علاقه تازه‌ای به پرورش این بز هم به‌خاطر زیبایی ظاهری و هم ارزش اقتصادی‌اش پدید آمده است.