سوسمار خاردم ایرانی؛ خزنده‌ای آرام و گیاه‌خوار با قیافه‌ای ترسناک که در برخی کشورهای عربی خورده می‌شود!

راز بقا: سوسمار خاردم ایرانی یا سوسمار دم‌تیغی (Iranian Spiny-tailed Lizard) با نام علمی Uromastyx asmussi، یکی از خزندگان خاص و قابل توجه مناطق بیابانی ایران و برخی کشور‌های همسایه است. این گونه‌ی جذاب با بدنی تخت و دم خارمانندش، نه‌تنها در ظاهر منحصر‌به‌فرد است بلکه از نظر رفتاری نیز ویژگی‌های جالبی دارد که آن را از دیگر گونه‌های سوسمار متمایز می‌کند.

طبقه‌بندی علمی و پراکنش جغرافیایی سوسمار خاردم ایرانی

به گزارش راز بقا، این خزنده در خانواده‌ی سوسمار‌های خاردم (Uromastycidae) قرار می‌گیرد و زیستگاه اصلی آن در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران، افغانستان و پاکستان است. در ایران، در استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، سمنان، تهران، قم، اصفهان و یزد دیده می‌شود. این مناطق اغلب دارای آب‌وهوای خشک، خاک‌های شنی و ریگزار‌های گسترده هستند؛ شرایطی که برای زندگی این سوسمار بسیار مناسب است.

زیست‌گاه و رفتار‌های زیستی سوسمار خاردم ایرانی

سوسمار خاردم ایرانی معمولاً در دشت‌ها، دره‌ها، تپه‌ماهور‌ها و زمین‌های سنگی با پوشش گیاهی اندک زندگی می‌کند. برخلاف بسیاری از خزندگان چابک، این سوسمار توان دویدن در مسافت‌های طولانی را ندارد و بیشتر اوقات نزدیک لانه خود می‌ماند. در صورت احساس خطر، بلافاصله به درون حفره‌ای که در زمین ایجاد کرده است پناه می‌برد. حفره‌های این سوسمار گاه تا چند متر طول داشته و ممکن است دارای گذرگاه‌های جانبی باشند.

ویژگی‌های ریخت‌شناسی سوسمار خاردم ایرانی

سوسمار خاردم ایرانی بدنی تخت، سری کوچک و دمی کوتاه و پهن دارد. دم آن پوشیده از حلقه‌هایی است که هرکدام دارای فلس‌های خاردار و مخروطی شکل هستند. به گزارش راز بقا این حلقه‌ها در پهن‌ترین قسمت دم به ۷ تا ۸ فلس خاردار می‌رسند. همین ویژگی سبب شده تا به آن لقب «خاردم» داده شود. رنگ بدن این جانور از قهوه‌ای تا سبز زیتونی مایل به سیاه متغیر است و معمولاً لکه‌ها، خال‌ها و نوار‌های عرضی روشن روی آن دیده می‌شود.

ظاهر سوسمار خاردم با وجود خوی آرام و عمدتاً گیاه‌خوارش، بسیار خشن و ترسناک به نظر می‌رسد. اما حقیقت این است که این گونه از سوسمار‌ها عموماً بی‌آزار هستند.

رژیم غذایی سوسمار خاردم ایرانی

سوسمار خاردم ایرانی در مراحل ابتدایی زندگی خود هم از گیاهان و هم از حشرات تغذیه می‌کند، اما پس از بلوغ، رژیم غذایی‌اش عمدتاً گیاه‌خواری می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده سازگاری این خزنده با محیط کم‌منبع و بیابانی است، جایی که تنوع جانوری و حشرات برای تغذیه محدود است.

تولید مثل سوسمار خاردم ایرانی

تولیدمثل این سوسمار در فصل بهار یا تابستان انجام می‌شود و لقاح آن داخلی است. ماده‌ها بین ۷ تا ۱۰ تخم در سال می‌گذارند. تخم‌ها درون خاک گرم دفن می‌شوند تا در شرایط طبیعی محیط رشد کرده و تبدیل به نوزاد شوند. نوزادان پس از تولد نیازمند مراقبت خاصی نیستند و به صورت مستقل زندگی خود را آغاز می‌کنند.

دفاع سوسمار خاردم ایرانی از خود

یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های رفتاری سوسمار خاردم ایرانی، نحوه دفاع از خود در برابر شکارچیان است. به گزارش راز بقا وقتی که این سوسمار توسط شکارچی یا دشمنی تهدید می‌شود، با شدت دم گرز مانند خود را تکان می‌دهد تا ضربه وارد کند. این ضربات، به‌ویژه از سوی سوسمار‌های بالغ، می‌تواند بسیار دردناک و بازدارنده باشد. این نوع دفاع فیزیکی، در کنار رنگ بدن استتاری، از جمله دلایل موفقیت نسبی این گونه در برابر تهدیدات طبیعی است.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

«ضب» یا سوسمار خاردم؛ موجودی شگفت‌انگیز که به غذای محبوب و لاکچری اعراب بیابان‌گرد تبدیل شد

چنزو؛ جیرجیرک خوراکی و گران‌قیمتی که بسیار کمیاب است و در سیرجان طرفداران زیادی دارد

نقش سوسمار خاردم ایرانی در اکوسیستم و تهدیدات

سوسمار خاردم، با تغذیه از گیاهان و حشرات، نقش مهمی در کنترل جمعیت حشرات و پویایی اکوسیستم بیابانی ایفا می‌کند. با این حال، شکار این گونه توسط حیوانات شکارچی و حتی انسان در برخی کشور‌ها (به عنوان منبع غذایی یا دارویی) یکی از تهدید‌های بالقوه برای جمعیت آن است.

اگرچه در حال حاضر وضعیت حفاظتی این گونه در ایران در رده‌ی «نیاز به اقدام حفاظتی ندارد» قرار دارد، اما نداشتن اطلاعات دقیق از جمعیت و میزان زادآوری آن در سال‌های اخیر، ممکن است در آینده چالش‌هایی ایجاد کند. تخریب زیستگاه‌ها، گسترش شهر‌ها و فعالیت‌های انسانی نیز از تهدیدات جدی برای این گونه محسوب می‌شود.

شکار و مصرف سوسمار خاردم ایرانی؛ واقعیت یا تهدید پنهان؟

با وجود اینکه شواهد مشخصی از مصرف سوسمار خاردم ایرانی (Saara asmussi) در ایران وجود ندارد، اما گزارش‌هایی از شکار و استفاده غذایی یا دارویی از گونه‌های مشابه آن در برخی کشورها، زنگ خطر مهمی برای آینده این گونه محسوب می‌شود. به گزارش راز بقا در مناطقی از شبه‌جزیره عربستان، مانند عربستان سعودی، گونه‌هایی از سوسمار‌های خاردم با نام محلی «ضب» شکار شده و به‌عنوان غذا مصرف می‌شوند. همچنین در مراکش و هند، استفاده از این سوسمار‌ها در طب سنتی یا به‌عنوان غذای محلی رواج دارد؛ از جمله در هند که به‌صورت غیرقانونی شکار می‌شوند تا از چربی دم آنها روغن تهیه شود.

اگرچه در ایران چنین رفتاری به‌صورت رسمی یا گسترده گزارش نشده، اما با توجه به نقش اکولوژیکی این خزنده گیاه‌خوار و آرام در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، هرگونه شکار و بهره‌برداری از آن، می‌تواند باعث آسیب جدی به تعادل زیست‌محیطی شود. جلوگیری از تکرار تجربه کشور‌های همسایه در مورد شکار بی‌رویه‌ی این گونه، نیازمند افزایش آگاهی عمومی و توجه ویژه به حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی آن است.

ویژگی‌های جالب و کمتر شناخته‌شده

فلس‌های خاردار روی دم، هم کارکرد دفاعی دارند و هم باعث شده‌اند این سوسمار ظاهری ترسناک پیدا کند.

این سوسمار در صورت گرفتار شدن، ضرباتی دردناک با دم خود وارد می‌کند و از این روش برای فرار استفاده می‌کند.

برخلاف ظاهر خشنش، سوسمار خاردم گیاه‌خوار است و رفتاری آرام دارد.

در برخی مناطق، انسان‌ها این سوسمار را شکار کرده و مصرف می‌کنند.

تونل‌هایی که این خزنده در دل خاک حفر می‌کند، گاهی بسیار پیچیده و دارای چند گذرگاه هستند؛ امری که نشان‌دهنده هوش زیستی آن است.

سوسمار خاردم ایرانی، خزنده‌ای آرام و سازگار با محیط‌های خشک است که ویژگی‌های ظاهری و رفتاری‌اش، آن را به یکی از خزندگان شاخص مناطق مرکزی و شرقی ایران تبدیل کرده است. حفظ زیستگاه‌های طبیعی، نظارت بر شکار غیرمجاز و پژوهش‌های دقیق‌تر در مورد جمعیت این گونه، می‌تواند به شناخت بهتر و حفاظت مؤثرتر از آن منجر شود.

با توجه به شرایط اقلیمی ایران و حضور گونه‌های بی‌نظیری، چون Uromastyx asmussi، ضرورت دارد تا برنامه‌ریزی‌هایی علمی و بلندمدت برای پایش وضعیت این گونه‌ها در دستور کار نهاد‌های مرتبط قرار گیرد.