آنغوزه؛ گیاهی ارزشمند با خواص دارویی که هر هفت سال گل می‌دهد و چیدنش جریمه دارد!

راز بقا: آنغوزه (Ferula assa-foetida L)، که به «طلای زرد کویر» معروف است، پس از ۶–۱۰ سال رشد رویشی، یک‌بار گل می‌دهد و پس از تولید بذر می‌میرد؛ همین ویژگی منجر به آسیب‌پذیری بیشتر این گیاه در برابر چیدن غیرمجاز شده است. پراکنش آن در استان‌های فارس، خراسان رضوی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و برخی دیگر از نواحی گرم و خشک ایران گزارش شده و استخراج صمغ آن (gum oleo-resin) از ریشه و ساقه، هم در طب سنتی و هم صنایع غذایی و عطری کاربرد دارد. علاوه بر این، طبق قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز و قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع، هرگونه برداشت، حمل و فروش این گیاه بدون مجوز، جرمی است مشمول مجازات‌های نقدی و کیفری.

معرفی گیاه آنغوزه

به گزارش راز بقا، گیاه آنغوزه یک گونه چندساله از خانواده چتریان (Apiaceae) است که به‌صورت علفی و با ریشه‌های ضخیم و گوشتی (تا قطر ۱۲ سانتیمتر در ناحیه تاج) رشد می‌کند. به گزارش راز بقا برگ‌های آن ابتدا به‌صورت روزت روی سطح خاک قرار می‌گیرند و پس از چند سال، ساقه‌ای استوانه‌ای با ارتفاع ۰/۵ تا ۲/۵ متر ظاهر می‌شود که گل‌آذین چتر مرکب با گل‌های زرد کم‌رنگ یا سبز مایل به زرد را حمل می‌کند. ساقه‌ها و برگ‌های بالغ پوشیده از تار‌های فیبری و خشن هستند و گیاه به‌شدت نسبت به جابه‌جایی ریشه حساس است، چرا که ریشه در عمق ۳۰–۴۰ سانتیمتری خاک منشعب می‌شود و در تثبیت خاک نقش دارد.

خصوصیات شیمیایی و بوی تند

در بافت‌های گیاه، مجاری شیزوجنی وجود دارد که صمغ رزینی حاوی ترکیبات فنولی و گوگرددار را نگهداری می‌کنند. هنگام بریدن ساقه یا ریشه، شیرابه‌ای سفیدرنگ خارج می‌شود که پس از خشک‌شدن، ادویه‌ای با بوی تند و شبیه ماهی گندیده تولید می‌شود. این صمغ، آنغوزه (asafoetida) نام دارد و در آشپزی هندی و ایرانی به‌عنوان طعم‌دهنده در مقادیر بسیار اندک کاربرد دارد.

زیستگاه و پراکنش در ایران

آنغوزه بومی مناطق گرم و خشک جنوب و مرکز آسیا است و در ایران در گستره وسیعی از نواحی بیابانی تا کوهستان‌های مرتفع خودرویی می‌روید. براساس مطالعات فلور ایران و گزارش‌های محلی، مهم‌ترین رویشگاه‌های این گونه عبارت‌اند از:

استان فارس و حومه لار که مرکز تولید آنغوزه تلخ کشور محسوب می‌شود.

استان‌های خراسان رضوی و خراسان شمالی در شمال‌شرق ایران که برای بازکاشت و احیاء این گونه هدف‌گذاری شده‌اند.

نواحی مرکزی مانند زاگرس و برخی ارتفاعات بلوچستان.

شرایط اکولوژیک

آنغوزه در خاک‌های عمیق، قلیایی و دارای زهکشی خوب رشد می‌کند و بارندگی سالانه مطلوب برای آن بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است. در سال‌های اول پس از کاشت، کمبود بارندگی می‌تواند دوره رشد را به خواب زمستانه ببرد، اما از سال سوم به بعد مقاومت آن به خشکی افزایش می‌یابد و حتی در بارش سالانه ۵۰ میلی‌متر هم توان حفظ خود را دارد.

چرخه زندگی و گل‌دهی هفت‌ساله

آنغوزه یک گیاه منوکارپیک است، به این معنی که تنها یک‌بار گل می‌دهد و سپس می‌میرد.

سال‌های ۱–۵: رشد رویشی و تشکیل روزت برگ‌ها بدون ساقه گل‌دهنده واضح.

سال ۶–۱۰: ظهور ساقه گل‌دهنده با ارتفاع ۱–۲ متر و تولید گل‌آذین چتر مرکب در بهار (معمولاً فروردین تا اوایل اردیبهشت).

پس از گل‌دهی: گیاه صمغ خود را آزاد کرده، بذر تولید می‌کند و به‌صورت طبیعی می‌میرد. این دوره طولانی قبل از گل‌دهی باعث آسیب‌پذیری ویژه گیاه در برابر برداشت غیرمجاز می‌شود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

دمبل یا دنبلان گران‌ترین قارچ کوهی دنیا؛ کجا بیشترین دنبلان کوهی را دارد و چطور آن را پیدا کنیم؟

جاشیر؛ شاه گیاه بهاری کوه‌های زاگرس از کرمانشاه تا فارس که به خاطرش آدم‌های زیادی کشته شده‌اند!

دم شیر؛ گیاهی که برای سلامت زنان، کاهش استرس، تنظیم پریود و سلامت قلب خوب است!

اهمیت اقتصادی و کاربرد‌های دارویی

صمغ خشک‌شده آنغوزه حاوی ترکیبات فنولی و گوگرددار است که در طب سنتی به‌عنوان ضد نفخ و گاز معده، ضد اسپاسم، محرک گوارش، خون‌ریز و ضد کرم‌های روده، خلط‌آور و ضد سرفه استفاده می‌شود.

کاربرد در صنعت

در صنایع عطرسازی و جواهرسازی از آنغوزه به‌عنوان ماده تثبیت‌کننده بو بهره می‌برند و در برخی فرآورده‌های دارویی و غذایی (مانند سس و ادویه‌های خاص) کاربرد دارد.

مقررات حفاظت و برخورد قانونی

طبق ماده ۲۵ مکرر الحاقی به «قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز» مصوب سال ۱۴۰۰، برداشت، حمل، خرید، فروش و نگهداری گیاهان دارویی و خوراکی بدون مجوز از سازمان منابع طبیعی جرم بوده و مشمول مجازات‌های قاچاق کالا می‌شود.

جرائم مربوط به ریشه‌کنی

بر اساس ماده ۴۳ قانون حفاظت منابع طبیعی (۱۳۹۶)، برای ریشه‌کنی هر بوته گیاه در عرصه‌های منابع طبیعی ۶۰۰ هزار تومان جریمه نقدی تعیین شده است و در صورت خسارت وارده، متخلف موظف به جبران خسارت نیز خواهد بود.

محدودیت برداشت بومیان

افراد بومی و محلی تنها مجاز به برداشت حداکثر ۲ کیلوگرم گیاه دارویی از هر گونه هستند و برداشت بیش از آن به‌عنوان قاچاق و تخلف محسوب می‌گردد.

مجازات کیفری

برداشت غیرمجاز آنغوزه بدون کسب مجوز، علاوه بر جریمه نقدی، می‌تواند منجر به ضبط محصول و حبس تا یک سال یا بیشتر بر اساس تشخیص مرجع قضایی شود.

آنغوزه (Ferula assa-foetida L) با ویژگی‌های مورفولوژیک خاص، صمغ دارویی و صنعتی ارزشمند، و چرخه زندگی منحصر‌به‌فرد، یکی از گونه‌های مهم گیاهان دارویی ایران است. به گزارش راز بقا پراکنش در مناطق گرم و خشک جنوب و شرق کشور و خسارت ناشی از برداشت بی‌ضابطه، به‌خصوص با توجه به دوره طولانی تا گل‌دهی، اهمیت حفاظت از این گونه را دوچندان کرده است. به‌منظور تداوم استفاده پایدار، لازم است که علاوه بر اعمال مقررات قانونی سخت‌گیرانه، طرح‌های احیاء و بازکاشت نیز اجرا شود تا «طلای زرد کویر» برای نسل‌های آینده نیز محفوظ بماند.