شنگ یا ریش‌بز خالدار؛ محبوب‌ترین سبزی کوهی در لرستان و چهار محال و بختیاری که تنها ۹۰ روز برای خوردنش فرصت دارید!

راز بقا: شنگ (Tragopogon porrifolius) گیاهی از تیره کاسنیان (Asteraceae) و سرده شنگ (Tragopogon) است که به خاطر گل‌های زرد روشن و برگ‌های باریک و چمنی خود شناخته می‌شود. این گیاه بین ماه‌های اردیبهشت تا تیر ظاهر می‌شود و تنها ۹۰ روز یافت می‌شود و یکی از هدیه‌های شگفت‌انگیز بهار و اوایل تابستان است.

به گزارش راز بقا، در بسیاری از نقاط ایران، شنگ نه تنها به دلیل زیبایی‌اش بلکه به عنوان یک خوراکی مغذی مورد توجه قرار دارد. گیاهی وحشی، خوش‌طعم و ریشه‌دار در سنت‌های غذایی و دارویی ایران، که ارتباط عمیقی با فرهنگ مردمان این سرزمین دارد.

ریشه‌شناسی گیاه شنگ

شنگ در سراسر ایران با نام‌های مختلفی شناخته می‌شود که گستردگی و اهمیت فرهنگی آن را نشان می‌دهد. در شیراز و اصفهان، این گیاه به نام لاله شنگ معروف است که ترکیبی از کلمات «لاله» و «شنگ» است و به زیبایی گل آن اشاره دارد. در خراسان، آن را ریشه بز خالدار می‌نامند، که به ظاهر پرپشت و ریش‌مانند بذرهایش اشاره دارد. در لرستان، به سادگی شنگ نامیده می‌شود.

در دیگر مناطق نیز این گیاه نام‌های متعددی دارد، از جمله اشلنگ، یامانیه، قندارون، سنسفیل، تسلسفیل، اسفلنج و اسفلانج. در نواحی آذری‌زبان ایران، این گیاه با نام یاملیک شناخته می‌شود.

در مناطق عرب‌زبان، به‌ویژه در عراق و شام، گونه‌ای باریک‌تر و چمنی‌تر از شنگ به نام‌های لحیت التیس («ریش بز») و ذنب الخیل («دم اسب») شهرت دارد. در گویش گورانی که در بیجار رایج است، این گیاه را شنگو می‌نامند و این نشان‌دهنده تنوع زبانی در نامگذاری این گیاه محبوب است.

کاربرد‌های خوراکی گیاه شنگ

برگ‌های لطیف شنگ در بسیاری از استان‌های ایران خوراکی ارزشمند محسوب می‌شوند و یا به صورت تازه یا در غذا‌های سنتی استفاده می‌شوند. به گزارش راز بقا در چندین منطقه، برگ‌های شنگ در تهیه سالاد‌های بهاری به کار می‌روند و همچون کاهو یا کاسنی، گاهی به همراه سرکه یا تنها مصرف می‌شوند.

در میان کرد‌ها و ترک‌های ایران، شنگ به صورت خام و همراه با کمی نمک خورده می‌شود و یک خوراکی ساده، اما خوشمزه در بهار به شمار می‌رود. در کاشان، مردم آن را با سرکه و نمک مصرف می‌کنند که طعم تلخ ملایم آن را تعدیل می‌کند و به یک خوراکی خنک‌کننده تبدیل می‌شود.

در بیجار، شنگ علاوه بر مصرف خام، ماده اصلی در غذای سنتی کوکوی شنگ است؛ نوعی کوکوی گیاهی که برگ‌های شنگ ریز خرد شده و با تخم مرغ مخلوط شده و سرخ می‌شوند.

در کردستان نیز شنگ را همراه با دیگر گیاهان بهاری مانند پاغازه (گونه‌ای از خانواده پانیران) مصرف می‌کنند. خوردن این گیاهان با سکنجبین—شربتی سنتی از سرکه و عسل یا شکر رایج است و ترکیب دلچسبی از طعم‌های مختلف را ارائه می‌دهد.

شنگ علاوه بر کاربرد‌های خوراکی، در طب سنتی ایرانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. این گیاه به خواص خنک‌کنندگی مشهور است و به عنوان تصفیه‌کننده خون و کمک به هضم غذا در طب سنتی شناخته می‌شود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

دمبل یا دنبلان گران‌ترین قارچ کوهی دنیا؛ کجا بیشترین دنبلان کوهی را دارد و چطور آن را پیدا کنیم؟

سمسیل یا سیاه‌شور مصری؛ گیاه خوشمزه‌ای که در خشک‌ترین بیابان‌های جهان رشد می‌کند و دوای درد کلیه است!

آنغوزه؛ گیاهی ارزشمند با خواص دارویی که هر هفت سال گل می‌دهد و چیدنش جریمه دارد!

پراکنش گیاه شنگ

شنگ در مناظر طبیعی ایران به ویژه در بهار به وفور دیده می‌شود و یکی از شاخص‌ترین گیاهان فصل بهار به حساب می‌آید. به گزارش راز بقا این گیاه معمولاً در مناطق کوهستانی و نیمه‌کوهستانی که دارای آب‌وهوای خنک و مرطوب در فصل رشد هستند، رشد می‌کند.

مناطقی که گیاه شنگ در آنها به وفور می‌روید عبارتند از:

استان اردبیل: به ویژه در نواحی مرتفع و خنک.

استان مرکزی: در مناطق نیمه‌کوهستانی.

استان‌های قزوین و زنجان: در مراتع سرسبز بهاری.

استان‌های کرمانشاه، ایلام و لرستان: در دره‌ها و دامنه‌های کوهستانی.

استان‌های کردستان و همدان: در دامنه کوه‌ها و مراتع روستایی.

استان چهارمحال و بختیاری: در مراتع مرتفع و خنک.

استان خوزستان: به ویژه در مناطق شمالی و کوهستانی.

همچنین، شنگ در شهرستان‌های خلخال و بیجار که به مراتع و گیاهان بهاری شهرت دارند، به فراوانی دیده می‌شود. در آذربایجان نیز، چه در غرب و چه در شرق، این گیاه در مناطق کوهستانی می‌روید.

در استان فارس، به ویژه در بخش‌های شمالی و خنک‌تر، شنگ در دامنه‌ها و دشت‌ها به چشم می‌خورد. همچنین، مراتع کوه سبلان و دامنه‌های رشته‌کوه البرز در شمال ایران زیستگاه مناسبی برای رشد این گیاه هستند.

در خارج از ایران، شنگ در اروپا کشت می‌شود و به خاطر گل‌های زیبایش مورد توجه قرار گرفته است. به گزارش راز بقا گیاه‌شناسان قدیم، شنگ را به گونه‌های «نر» و «ماده» تقسیم می‌کردند؛ نوع پهن‌برگ‌تر و گل‌دار را نر و نوع باریک‌برگ‌تر را ماده می‌دانستند.

صمغ گیاه شنگ (قیر شنگ)

یکی از ویژگی‌های جالب شنگ، به ویژه در نوع چمنی آن، تولید صمغ طبیعی است. زمانی که ساقه شنگ بریده شود، ماده‌ای لاستیکی و سفید رنگ از آن خارج می‌شود. این صمغ در مجاورت هوا به سرعت سفت شده و به نوعی آدامس طبیعی تبدیل می‌شود.

در سنت‌های روستایی ایران، قیر شنگ توسط چوپانان، کشاورزان و کودکان جویده می‌شده و طعمی ملایم و خوشایند داشته است. به گزارش راز بقا این صمغ در صورت گرم شدن اندکی خاصیت کشسانی پیدا می‌کند و حتی در گذشته برای ساخت لاستیک طبیعی مورد آزمایش قرار گرفته است. با این حال، به دلیل مقدار کم صمغ تولیدی هر گیاه، استفاده صنعتی از آن برای تولید لاستیک به‌صرفه نبوده است.

وجود این صمغ طبیعی، ارزش دیگری به شنگ افزوده و این گیاه را به پیوندی میان خوراک، دارو و سنت‌های روستایی تبدیل کرده است.

شنگ (Tragopogon dubius) تنها یک گل وحشی نیست؛ بلکه بخش زنده‌ای از میراث طبیعی و فرهنگی ایران است. به گزارش راز بقا از نام‌های گوناگونش در سراسر کشور گرفته تا کاربرد‌های خوراکی و ویژگی‌های منحصربه‌فردش، شنگ پیوند عمیقی میان انسان و طبیعت را به تصویر می‌کشد. چه به صورت خام در سالاد، چه در قالب غذا‌های سنتی و چه به عنوان آدامس طبیعی، شنگ همچنان در دل بسیاری از مردم ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

در بهار، زمانی که کوه‌ها و دشت‌ها سبز می‌شوند، شنگ همچون نمادی از نو شدن، سلامتی و سنت‌ها، در دل طبیعت می‌شکفد و یادآور نسل‌های بی‌شماری است که در کنار این سرزمین زیسته‌اند و از نعمت‌های آن بهره‌مند شده‌اند.