سرگذشت عجیب‌ترین ماهی جهان؛ اژدهایی فضایی که از زمان دایناسورها زنده است!

راز بقا: لامپری دریایی یا به تعبیری دیگر ماهی مکنده دریایی موجودی جذاب نیست، اما چیزی در مورد این ماهی باستانی و اسرارآمیز و نیز چرخه حیات خارق العاده آن وجود دارد که عکاسان و کارشناسان حیات وحش به ویژه موجودات دریایی را جذب خود می‌کند.

به گزارش راز بقا، لامپری دریایی عجیب‌ترین نوع ماهی است. بدنی لزج و مارماهی مانند و دهانی شبیه یک موجود فضایی دارد. این نوع ماهی یک انگل است که برای تغذیه به موجودات دیگر می‌چسبد. ویژگی خارق العاده این موجود دریایی این است که اولین بار ۳۰۰ میلیون سال پیش حیات پیدا کرده و از دایناسور‌ها قدیمی‌تر است. این ماهی عجیب توسط دو جانورشناس در رودخانه‌های اطراف فرانسه و به ویژه در جزیره بریتانی و در کنار رودخانه‌های لایتا، ایزوله و اله مشاهده شده است. البته حدود ۱۰ گونه از این لامپری دریایی در سراسر اروپا یافت می‌شود و حتی گونه‌هایی از آن‌ها در کانادا نیز وجود دارند. 

لامپری دریایی از چهار رویداد بزرگ انقراض جان سالم به در برده است، و این موضوع هر علاقه‌مند به دنیای حیوانات را شگفت‌زده می‌کند. اما این ماهی به راحتی در همه جا پیدا نمی‌شود. بچه لامپری دریایی در رودخانه‌های اطراف فرانسه خود را در رسوبات دفن می‌کنند و لامپری‌های بزرگسال دور از چشم به دریا مهاجرت می‌کنند. فقط در ماه‌های مه و ژوئن، زمانی که لامپری‌های دریایی بزرگسال برای تولید مثل به خانه می‌آیند، امکان برخورد و دیدن آن‌ها فراهم می‌شود.

اولین چیزی که در مورد لامپری دریایی جالب است دهان فوق العاده آن است. دهان این ماهی عجیب و غریب شبیه یک دیسک کاملا گرد و مکنده است، پهن‌تر از بدن‌اش که با حلقه‌های متحدالمرکز دندان‌های نوک تیز پوشانده شده است.

این ماهی عجیب ماهرانه از این دندان‌ها برای چسباندن خود به دیگر ماهی‌ها و پستانداران دریایی استفاده می‌کند و با زبان سوهان مانند خود گوشت آن‌ها را سوراخ می‌کند تا از مایعات آن‌ها تغذیه کند، عادتی که باعث شده نام‌های رنگارنگی مانند «ماهی مکنده خون آشام» و «ماهی مکنده شکارچی» به آن بدهند. این رفتار وحشتناک به ندرت مستند شده، زیرا فقط در میان لامپری‌های بزرگسال ساکن دریا رخ می‌دهد. جوان‌تر‌ها ها قبل از سفر به دریا به مدت سه تا هشت سال رشد می‌کنند.

از آنجایی که بریتانی یک شبه جزیره است، لامپری‌های دریایی که باری تولید مثل باز می‌گردند فاصله کمتری برای سفر به خانه و البته موانع کمتری برای غلبه بر آن‌ها دارند، که باعث شده این منطقه را به یکی از معدود مکان‌های باقی‌مانده در فرانسه شود که می‌توان این ماهی‌ها را با سهولت نسبی مشاهده کرد. جمعیت این ماهی‌ها در سراسر محدوده به دلیل تغییرات آب و هوایی به شدت کاهش یافته (آب گرمتر بر نرخ تولید مثل تأثیر می‌گذارد و غلظت اکسیژن را کاهش می‌دهد؛ اختلال در چرخه آب به دلیل حوادثی مانند سیل و خشکسالی، مهاجرت آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد) و البته مهمتر از همه تجاوز انسان به زیستگاه آنها. حتی در مکانی مانند بریتانی، تعداد این لامپری‌ها به طور چشمگیری کاهش یافته و به همین دلیل لامپری دریایی در فرانسه به عنوان در معرض خطر طبقه بندی می‌شود.

در فصل تولید مثل، لامپر‌های نر فِرمون آزاد می‌کنند تا ماده را جذب کند و فرآیند ساخت لانه را آغاز می‌کنند. لانه این ماهی‌ها به شکل یک تکه تمیز و دایره‌ای در بستر رودخانه است. اگر دو ماهی مکنده با موفقیت جفت شوند، این زوج کار را با هم به پایان می‌رسانند و از دیسک‌های دهانی خود برای پاک کردن سنگ‌ها و سنگ‌ریزه‌ها استفاده می‌کنند و و سپس با تکیه بر جریان آب شن‌های باقی‌مانده و سایر سنگ‌های کوچک‌تر را دور می‌کنند. تنها زمانی که خانه آماده باشد، جفت گیری بین این دو صورت می‌گیرد.

در رصد چند روزه زندگی لامپری توسط دو جانورشناس، آن‌ها متوجه لانه‌ای شدند که سه نفر در آن زندگی می‌کردند - دو ماده و یک نر (لانه سازی نر‌ها با چند ماده غیرمعمول نیست). ماده‌ها برای اطمینان از راحتی بیشتر برای فرزندانشان که قرار است در آینده به دنیا بیایند، کار‌های تکمیلی را اضافه می‌کردند.

سپس فرآیند تخم ریزی آغاز شد. ماده برای نشان دادن اینکه او پذیراست، به یک صخره بزرگ می‌چسبد. با ارسال سیگنال، نر دهان خود را به سر او می‌چسباند و بدن او را احاطه می‌کند و روی شکم او فشار می‌آورد. با آزاد شدن هزاران تخمک، او اسپرم خود را بیرون می‌ریزد و تخمک‌ها را بارور می‌کند که در زیرلایه ظریف لانه قرار می‌گیرند. ماده‌ها تا ۶۰۰۰۰۰ عدد تخم طی چندین تلاش جفت‌گیری رها می‌کنند. 

نر احتمالاً اگر قدرت کافی داشته باشد با ماده دوم هم جفت می‌شود. جفت گیری فوق العاده کار دشواری است است و همه بزرگسالان پس از آن می‌میرند. در واقع بعد از جفت‌گیری می‌توان با اجساد زیادی روبرو شد که در حاشیه رودخانه در پایین دست افتاده‌اند. مشاهده اجساد این ماهی عجیب از نزدیک نشان می‌دهد که دارای پوست خالدار پوشیده از یک ماده لزج، هفت منافذ شاخه‌ای (زمانی که دهان در حالت چسبیده است برای تنفس استفاده می‌شود) در دو طرف سر و یک سوراخ مرکزی منفرد. این حیوان به لحاظ ظاهری واقعا عجیب است. 

روز‌های اولیه زندگی لامپری دریایی کاملا پرریسک و خطرناک است. از همان روز‌های اول زندگی، آن‌ها با انبوهی از شکارچیان، از جمله ماهی قزل آلای جوان، دسته‌های بزرگ ماهی‌های مینا و برخی از قنات‌ماهی روبرو می‌شوند که در پایین دست لانه‌های لامپری دریایی در کمین و آماده غذا خوردن هستند. جای تعجب نیست که بچه‌های کوچک که بعد از ۱۰- ۱۵ روز از تخم بیرون می‌آیند، دور از دید باقی می‌مانند و به شکلی ایمن در رسوبات پنهان می‌شوند. برای تغذیه، آب را با استفاده از منافذ شاخه‌ای فیلتر می‌کنند و میکروارگانیسم ها، جلبک‌ها و بقایای آلی باقی مانده را می‌خورند. به این ترتیب، کیفیت آب برای بقای آن‌ها ضروری است: آلودگی یا سطوح پایین اکسیژن ناشی از دما‌های بالا می‌تواند برای زندگی لامپری‌های دریایی فاجعه بار باشد.

بچه‌های لامپری دریایی قبل از رفتن به دریا به مدت ۳ تا ۸ سال فرآیند رشد خود را طی می‌کنند. اقامت موقت آن‌ها در دریا حدود دو سال طول می‌کشد و پس از آن بزرگسالان برای تولید مثل به خانه باز می‌گردند. چالش نهایی، عبور از موانع و سد‌ها در مسیر رسیدن به محل تخمگذاری آنهاست. هر مانعی - سد یا آسیاب برق آبی - که باعث افزایش ناگهانی سطح آب شود، حرکت همه گونه‌های مهاجر را محدود می‌کند. تخمین زده می‌شود که نزدیک به ۱۰۰۰۰۰ گونه در سراسر فرانسه وجود دارد، اما خوشبختانه سیاست احیای زیست محیطی اکنون در حال اجرا است. نصب گذرگاه‌های عبور ماهی، کاهش ارتفاع سد‌ها و حذف کامل آن‌ها به جلوگیری از فروپاشی بیشتر جمعیت کمک می‌کند.

جمعیت لامپری‌های دریایی در فرانسه در حال فروپاشی است، اما همه جا اینطور نیست. کانادا از دهه ۱۹۲۰ هجوم گسترده‌ای از لامپری‌های دریایی را تجربه کرده است. در آنجا، لامپری‌های دریایی سازگار شده اند و به جای شنا از رودخانه‌ها به اقیانوس اطلس، به سمت دریاچه‌های بزرگ می‌روند و در آنجا ماهی‌های بزرگی مانند قزل آلا و ماهیان خاویاری را برای شکار مورد هدف قرار می‌دهند. در اقیانوس، شکار‌ها معمولاً از هجوم لامپری نمی‌میرند، اما در دریاچه‌ها اینطور نیست چرا که بسیاری از ماهی‌ها به دنبال حمله لامپری‌ها می‌میرند. 

چرخه حیات لامپری دریایی

حدود ۴۰ گونه لامپری در سراسر جهان وجود دارد. ده گونه در اروپا یافت می‌شود و از این تعداد، سه گونه – در دریا، رودخانه و نهر - در فرانسه یافت می‌شوند. همین سه گونه در بریتانیا نیز وجود دارند. لامپری‌های دریایی و رودخانه‌ای در رودخانه‌ها متولد می‌شوند و در بزرگسالی به دریا مهاجرت می‌کنند و پس از یک تا دو سال برای تولید مثل به رودخانه‌های مادرزادی خود باز می‌گردند. در مقابل، لامپری نهر تمام عمر خود را در آب شیرین می‌گذراند و برخلاف هر دو پسرعمویش، انگل محسوب نمی‌شود.