گوسفند زل؛ گوسفند شمالی معروف به «آریایی» که تنها نژاد بدون دنبه کشور است

راز بقا: «گوسفند زل» یکی از نژاد‌های کوچک جثه و سبک وزن ایرانی است که در مناطق شمالی کشور و عمدتا در استان‌های مازندران و گلستان پرورش داده می‌شود. گوسفند زل شمال تنها نژاد بدون دنبه کشور است که به جای دنبه زائده کوچکی به نام دنبالچه یا دم متشکل از هفت مهره دارد.

به گزارش راز بقا، این نژاد یکی نژاد گوشتی است و به خاطر درصد گوشت لخم نسبتا مطلوب در لاشه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.  گوسفند زل مقاومت بالایی در برابر شرایط سخت محیطی و جوی مثل رطوبت بالا دارد و کم توقعی از جمله ویژگی‌های این گوسفند شمالی است. فعالیت تولید مثلی غیرفصلی نیز یکی دیگر از ویژگی‌های جذاب این نژاد است.

باید این نکته را اضافه کرد که آمیخته‌گری‌های غیربرنامه‌ریزی شده با نژاد‌های درشت جثه بومی از جمله افشاری و شال و برخی نژاد‌های وارداتی مانند رومانوف، سافولک و شاروله در سال‌های اخیر سبب شده که از جمعیت خالص این نژاد به شدت کاسته شود و ادامه این روند ممکن است این گوسفند را منقرض کند. 

ویژگی‌های گوسفند زل

شیوه پرورش گوسفندان زل در استان مازندران و گلستان مانند اکثر نقاط کشور اغلب به صورت سنتی و کوچ‌رو است و البته تنها در معدود نقاطی از استان در جایگاه بسته و یا در مجتمع‌های کشت و صنعت پرورش داده می‌شود. 

در شیوه پرورش کوچ‌رو دام حداقل نصف و حداکثر تمام فصل بهار و حداقل دو ماه و نیم از فصل تابستان را در مراتع سردسیر به سر می‌برد و در فصل پاییز حداقل دو و حداکثر سه ماه و تمام فصل زمستان در مناطق قشلاقی نگهداری می‌شود. همچنین در شیوه پرورش روستایی دام‌ها اغلب اوقات سال را در مراتع پسچر‌های غلات مانند گندم، جو، برنج و ذرت و همچنین در کنار مزارع چرا می‌کنند و حدود سه تا چهار ماه سرد سال به صورت دستی تغذیه می‌شوند. 

گوسفند زل در استان مازندران با توجه به آب و هوای معتدل نژاد غالب منطقه است و بر اساس گزارشات اغلب گله‌داران سنتی گوسفند زل را برتر از سایر نژاد‌ها می‌دانند، اما برخی دیگر نیز عملکرد نژاد‌های ترکیبی را بهتر می‌دانند. 

گوسفند زل یکی از نژاد‌های اولیه کشور ایران است که بر اساس شواهد تاریخی توسط قوم آریایی که در نواحی گرگان و مازندران ساکن بوده‌اند اهلی شده و به همین دلیل به نژاد «آریایی» معروف است. این گوسفند را به دلیل داشتن دم که به شکل دنبالچه مشخصی بوده و از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است حد فاصل بین گوسفندان اهلی و وحشی می‌دانند و برخی اعتقاد دارند که این دام از نتایج مستقیم گوسفند وحشی است. 

گوسفند زل از نظر جثه یکی از کوچکترین گوسفندان بومی کشور است چرا که میانگین ارتفاع بدن این گوسفند از زمین تا جدولگاه (شانه) در میش و قوچ به ترتیب حدود ۶۴ و ۶۶ سانتیمتر است. گوسفند زل از نظر رنگ ظاهری بدن دارای تنوع فراوانی است و از قهوه‌ای روشن تا تیره، سیاه، نخودی و شکری دیده می‌شود. فراوانی رنگ پشم سیاه و شکری بیشتر از سایر رنگ‌هاست. 

گوسفند نر بالغ زل دارای شاخی بلند، قوی و پیچ‌دار است، اما ماده‌ها بدون شاخ هستند. با این حال به ندرت در بعضی از ماده‌ها شاخی کوچک نیز دیده می‌شود. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

گوسفند قرمز کالیفرنیا؛ گوسفند آمریکایی ۱۲۰ کیلویی که حاصل جفت‌گیری چندین نژاد است!

کومیسانا؛ بهترین گوسفند شیری ایتالیا که نماد جزیره مافیاست و به شدت از آن محافظت می‌شود

آکسفورد؛ گوسفند گردن‌کلفت و ۱۵۰ کیلویی انگلیسی که بهترین گوشت و پشم جهان را همزمان دارد!

دم یا دنبالچه گوسفند زل

گوسفند زل تنها نژاد گوسفند بدون دنبه ایرانی است و به جای دنبه دارای یک دنبالچه کوچک به طول ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتری است که از ۷ مهره تشکیل شده است. همچنین اندازه دم در این گوسفند در مقایسه با گوسفندان خارجی دم‌دار متفاوت است به طوری که دم در گوسفندان خارجی مانند مرینوس و رامبویه بسیار بلند بوده و معمولا پایین‌تر از مفصل خرگوشی قرار گرفته و تا ساق پا امتداد دارد. به همین دلیل در این نژاد بعد از تولد بره دم را قطع می‌کنند.

زیستگاه و توزیع جمعیتی گوسفند زل 

گوسفند زل در مناطق ساحلی دریای خزر و قسمتی از دشت گرگان پرورش داده می‌شود و به دلیل سازگاری با اقلیم‌های کوهستانی و کوهپایه‌ای تعداد زیادی از روستائیان جنگل‌نشین و یا حاشیه جنگل به پرورش و نگهداری این گوسفند مشغول هستند. 

بر اساس آمار‌های منتشرشده جمعیت کل گوسفند و بره در استان‌های مازندران و گلستان حدود ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار رأس است که در تقریبا در اکثر گله‌ها نژاد زل به عنوان نژاد غالب که به صورت خالص و یا آمیخته با سایر نژاد‌های بومی است. 

نکته دیگر اینکه گوسفندان زل دو منطقه گلستان و مازندران نیز تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند به عنوان مثال گوسفندان زل بومی استان گلستان در مقایسه با استان مازندران معمولا دارای دست و پا‌های بلندتر، جثه بزرگ‌تر و در نتیجه وزن بیشتری هستند. 

کاربرد و عملکرد گوسفند زل

گوسفند زل برای تولید گوشت و شیر نگهداری و پرورش داده می‌شود. گوشت این دام به دلیل وجود چربی بین ماهیچه‌ای (ماربلینگ یا مرمری) بسیار ترد و خوش‌طعم است. علاوه بر این ویژگی فقدان دنبه باعث شده که بره‌های پرواری این نژاد با قیمت بالاتری به فروش برسند. 

زل جزء سبک‌ترین نژاد‌های بومی کشور است و به همین دلیل وزن تولد بره در این نژاد در مقایسه با سایر نژاد‌های بومی کشور نسبتا پایین است. وزن تولد بره‌های نر و ماده به طور متوسط ۲.۵ تا ۳ کیلوگرم و ۲.۲ تا ۲.۸ کیلوگرم است، اگرچه دامنه از ۱ تا ۴ کیلوگرم هم مشاهده شده است. 

سرعت رشد بره‌های پرواری نر زل با توجه به پایین بودن وزن تولد و جثه کوچک در مقایسه با سایر نژاد‌های بومی کشور کمتر است و به طور متوسط حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ گرم در روز است. با این حال دامنه افزایش وزن روزانه بره‌های پرواری این نژاد در مطالعات متعدد از ۱۳۰ گرم در روز تا ۲۲۰ هم گزارش شده است. 

در کل میانگین وزن نهایی پروار بره‌های زل در مطالعات مختلف حدود ۳۳ تا ۳۵ کیلوگرم گزارش شده است. میانگین وزن زنده ماده بالغ حدود ۳۳ تا ۳۵ کیلوگرم و در نر بالغ ۴۵ تا ۴۸ کیلوگرم می‌باشد. 

تولید مثل و جفت گیری گوسفند زل

میزان باروری گوسفند زل نیز مانند سایر گوسفندان بومی کشور در شرایط پرورش و نگهداری سنتی و طبیعی حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد گزارش شده که در صورت بهبود شرایط حتی از این هم بالاتر می‌رود. میزان دوقلوزایی این گوسفند پایین و در حد ۵ درصد است و البته با استفاده از فلاشینگ تا ۲۰ درصد هم افزایش می‌یابد. 

بره‌های متولد شده زنده‌مانی نسبتا بالایی دارند که این نشانه مقاومت این گوسفند در برابر شرایط سخت محیطی است. سخت‌زایی در میش‌های زل کم بوده و به ندرت دیده می‌شود. بر اساس گفته دامداران وزن پایین بره‌های متولد شده احتمالا دلیل این موضوع است. 

فعالیت تولید مثلی خارج از فصل جفت‌گیری از دیگر ویژگی‌های گوسفند زل است. این گوسفند در فصل بهار که فصل جفت‌گیری نیست توانایی فحلی و آبستن شدن دارد. بر اساس مطالعات حدود ۸۰ درصد آبستنی در خارج از فصل جفت‌گیری برای این گوسفند ثبت شده است. 

گوسفند زل یک نژاد گوشتی - شیری است یعنی اولویت تولید گوشت است و تولید شیر این گوسفند در اولویت دوم است و بیشتر آن به مصرف بره می‌رسد. میزان تولید شیر میش‌های زل با توجه به جثه کوچک این دام نسبتا بالاست به طوری که در یک دوره شیردهی حدودا چهارماهه مقدار تولید شیر از ۴۰ تا ۷۰ لیتر متغیر است که دارای چربی و پروتئین بیش از ۴ درصد است.