چشم‌زخم؛ چشم زخم و چشم شور چیست و چگونه فقط نگاهِ یک نفر زندگی یکی دیگر را آتش می‌زند؟

راز بقا: چشم‌زخم یا همان «نظر شور» یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین باور‌ها در ایران و بسیاری از فرهنگ‌های جهان است. مردم از گذشته معتقد بودند که نگاه حسود یا سنگین برخی افراد می‌تواند باعث بیماری، بدشانسی، شکست و حتی مرگ انسان، حیوان یا نابودی اشیاء شود.

به گزارش راز بقا، این باور در بین ایرانیان چنان ریشه‌دار است که هنوز هم در بسیاری از خانواده‌ها، نماد‌های چشم‌زخم‌گیر مانند مهره آبی، شاخ گوزن، آینه و دعا‌های مخصوص استفاده می‌شود. اما آیا این باور فقط یک افسانه است یا علم هم توضیحی برای آن دارد؟ در ادامه، چشم‌زخم را از دو منظر خرافات و علم دسته‌بندی و بررسی می‌کنیم.

خرافه‌ها و باور‌های عامیانه درباره چشم‌زخم

ریشه تاریخی

به گزارش راز بقا، باور به چشم‌زخم در ایران، خاورمیانه، هند، آفریقا و حتی اروپای جنوبی (مثلاً در یونان و ایتالیا) وجود داشته است. در متون قدیمی فارسی، عربی و حتی یونانی از چشم‌زخم به‌عنوان نیرویی مخرب یاد می‌شود که از نگاه پرحسرت، پرحسادت یا حتی نگاه تحسین‌برانگیز افراد سرچشمه می‌گیرد. 

در فرهنگ ایرانی، برای دفع چشم‌زخم از مهره‌های آبی، دعا‌های خاص، اسفند دود کردن، آینه بستن روی گهواره بچه و شاخ گوزن استفاده می‌کنند. در برخی مناطق، حتی خاکستر، آب چشمه‌های خاص یا حرکاتی مثل مالیدن خون حیوانات هم به‌کار گرفته می‌شود.

مردم معتقدند که نوزادان، عروس‌های تازه‌عروس، افراد زیبا یا ثروتمند و حتی خانه‌ها و دام‌های سالم بیش از دیگران در معرض چشم‌زخم‌اند. گاه دیده می‌شود که برای محافظت از گله یا محصول، اشیاء خاصی به آنها آویزان می‌کنند. 

روانشناسی چشم‌زخم

از منظر علمی، چشم‌زخم به‌عنوان یک پدیده واقعی شناخته نمی‌شود، اما تأثیرات روانی آن کاملاً واقعی است. اگر فردی باور داشته باشد که دچار چشم‌زخم شده، دچار اضطراب، استرس و حتی نشانه‌های جسمانی مانند ضعف، سردرد یا مشکلات گوارشی می‌شود. این حالت، نوعی «اثر پلاسیبو منفی» یا نو‌سیبو (nocebo) نامیده می‌شود. 

جامعه‌شناسی چشم‌زخم

از نگاه جامعه‌شناسی، باور به چشم‌زخم ابزار کنترل اجتماعی است. وقتی کسی موفق می‌شود یا از دیگران جلو می‌زند، برای کاهش حسادت عمومی یا جلوگیری از آسیب دیدن، خود یا دیگران به چشم‌زخم متوسل می‌شوند. این موضوع به‌نوعی باعث ایجاد تعادل اجتماعی می‌شود؛ چون افراد موفق را وادار می‌کند فروتنانه رفتار کنند. 

زیست‌شناسی و فیزیک؟

هیچ شواهد زیست‌شناسی یا فیزیکی وجود ندارد که نشان دهد نگاه کردن فردی به دیگری می‌تواند انرژی مخربی تولید کند و بر جسم یا رویداد‌های زندگی‌اش اثر بگذارد. اگرچه در فیزیک کوانتومی گاهی از تأثیر مشاهده‌گر بر ذرات حرف زده می‌شود، اما این به دنیای زیراتمی محدود است و به زندگی روزمره ربطی ندارد. 

چشم زخم در اسلام

در قرآن اشاره مستقیمی به چشم‌زخم وجود ندارد. اما برخی آیات از جمله آیه وَ اِنْ یَّکادُ را برخی مفسران به این قضیه مربوط می‌دانند و برخی دیگر نیز آن را به چشم‌زخم کاملاً بی‌ارتباط می‌دانند؛ اما در احادیث این موضوع به صراحت بیان شده است. از جمله حدیث مشهوری از پیامبر اسلام می‌گوید: «چشم‌زخم واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار می‌دهد». (بحارالانوار، ج ۶۳، ص ۲۶)

روی این دست برنجی به زبان عربی به عنوان حرز برای جلوگیری از «چشم بد» نوشته شده است.

نهج البلاغه حکمت ۴۰۰: «وَ قَالَ ع الْعَیْنُ حَقٌّ وَ الرُّقَی حَقٌّ وَ السِّحْرُ حَقٌّ- وَ الْفَأْلُ حَقٌّ وَ الطِّیَرَةُ لَیْسَتْ بِحَقٍّ- وَ الْعَدْوَی لَیْسَتْ بِحَقٍّ- وَ الطِّیبُ نُشْرَةٌ وَ الْعَسَلُ نُشْرَةٌ- وَ الرُّکُوبُ نُشْرَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ»

و درود خدا بر او، فرمود: چشم‌زخم حقیقت دارد استفاده از نیرو‌های مرموز طبیعت حقیقت دارد سحر و جادو وجود دارد و فال نیک راست است و رویداد بد را بد شگون دانستن، درست نیست بوی خوش درمان و نشاط آور، عسل درمان کننده و نشاط آور، سواری بهبودی آور و نگاه به سبزه زار درمان کننده و نشاط آور است.

چشم‌زخم در ادبیات و فرهنگ ایرانی

چشم‌زخم در شعر‌ها و داستان‌های ایرانی حضوری پررنگ دارد. بسیاری از شاعران از حافظ تا مولانا درباره «نظر بد» سخن گفته‌اند. همچنین در افسانه‌ها، چشم‌زخم عامل بیماری یا بدبختی شخصیت‌های داستان می‌شود و گاه با جادوگر یا زن حسود پیوند می‌خورد. حتی در فیلم‌ها و سریال‌های معاصر هم چشم‌زخم حضوری نمادین دارد. 

در مصر باستان، چشم حوروس نماد طلسمی در برابر شیطان و خطرات بود

باور‌های چشم‌زخم در فرهنگ ایرانی

به گزارش راز بقا، باور به چشم‌زخم در فرهنگ ایرانی قدمتی هزاران‌ساله دارد و ریشه‌های آن در اسطوره‌ها، ادبیات، آداب و رسوم و حتی ضرب‌المثل‌های مردم جا خوش کرده است. در ایران، چشم‌زخم یا همان «نظر شور» به نیرویی پنهان گفته می‌شود که از نگاه پرحسادت یا تحسین‌آمیز برخی افراد بر آدم‌ها، حیوانات یا اشیاء وارد می‌شود و می‌تواند باعث بیماری، بدشانسی، شکست یا حتی مرگ شود.

یکی از رایج‌ترین گروه‌هایی که تصور می‌شود در معرض چشم‌زخم قرار می‌گیرند، نوزادان و کودکان هستند. به همین دلیل، مادران ایرانی معمولاً برای فرزندانشان مهره‌های آبی، دندان گرگ، شاخ گوزن یا حتی دستبند‌های خاصی می‌بندند که گفته می‌شود نقش محافظ دارند. علاوه بر آن، دود کردن اسفند و خواندن دعا‌های ویژه‌ای مثل چهارقل‌ها یا آیت‌الکرسی هنگام ورود مهمان یا بعد از تعریف و تمجید زیاد، از جمله روش‌های دفع نظر شور در فرهنگ ایرانی است.

در مناطق روستایی و عشایری، باور به چشم‌زخم دام‌ها و محصولات کشاورزی هم رایج است. گاه صاحب گله برای محافظت از دام‌های سالم یا گاو‌های شیردهش، اشیائی، چون مهره چشم‌زخم‌گیر یا پارچه‌های رنگی به گردن حیوان می‌بندد. حتی برای خانه‌ها یا وسایل نقلیه جدید نیز استفاده از آیینه یا دعا‌های محافظتی شایع است.

نکته جالب اینجاست که در زبان و ضرب‌المثل‌های ایرانی هم ردپای چشم‌زخم دیده می‌شود؛ مثلاً وقتی می‌خواهند از کسی که مورد تعریف و تمجید قرار گرفته محافظت کنند، می‌گویند: «چشم نخوری!» یا «چشم حسود کور!» این باور، بخشی جدانشدنی از فرهنگ ایرانی است، حتی اگر از نظر علمی اثبات‌پذیر نباشد.

به گزارش راز بقا، چشم‌زخم پدیده‌ای است که ریشه در ترس‌ها، حسادت‌ها و نیاز‌های اجتماعی بشر دارد. گرچه علم آن را به‌عنوان یک نیروی واقعی نمی‌پذیرد، اما اثرات روانی و اجتماعی آن را نمی‌توان نادیده گرفت. شاید بهتر باشد به‌جای تکیه بر خرافات، به تقویت عزت‌نفس، کاهش حسادت و مدیریت اضطراب در زندگی روزمره بپردازیم.