دم‌اسب؛ گیاهی ۳۰۰ میلیون ساله و معروف به «فسیل زنده» که قدیمی‌ها با آن مسواک می‌زدند

راز بقا: دم‌اسب با نام علمی Equisetum ramosissimum یکی از گیاهان عجیبی است که به خانواده دم‌اسبیان (Equisetaceae) تعلق دارد. این گیاه عروقی که نسبت نزدیکی با سرخس‌ها دارد، نه با بذر و گل بلکه از طریق هاگ تولیدمثل می‌کند. 

به گزارش راز بقا، ظاهر شاخه‌دار و بندبند آن یادآور قلم‌مو‌هایی طبیعی است و اغلب در زیستگاه‌های مرطوب در آسیا، اروپا، آفریقا و بخش‌هایی از قاره آمریکا دیده می‌شود. از نکات شگفت‌انگیز درباره این گیاه آن است که اجداد آن در دوران کربونیفر (بیش از ۳۰۰ میلیون سال پیش) وجود داشته‌اند؛ از این رو، دم‌اسب‌ها را «فسیل‌های زنده» می‌نامند. گونه شاخه‌دار این گیاه به‌ویژه به‌دلیل ساختار متراکم شاخه‌هایش و کاربرد‌های درمانی و صنعتی‌اش مورد توجه قرار گرفته است. 

توصیف گیاه‌شناسی و زیستگاه

به گزارش راز بقا، دم‌اسب یک گیاه چندصدساله است که ساقه‌های توخالی و شیارداری دارد و گاهی تا یک متر رشد می‌کند. برخلاف گونه‌ی دم‌اسب صحرایی (Equisetum arvense)، این گونه دارای شاخه‌های جانبی فراوانی است که ظاهری انبوه و پرپشت به آن می‌دهد. برگ‌های آن بسیار کوچک و فلس‌مانند هستند و در اطراف هر بند به شکل غلاف ظاهر می‌شوند. شاخه‌ها به‌صورت حلقه‌ای از محل بند‌ها رشد می‌کنند.

این گیاه معمولاً در خاک‌های شنی یا رسی، به‌ویژه در کنار رودخانه‌ها، تالاب‌ها و حاشیه جنگل‌های مرطوب یافت می‌شود و به‌خاطر سیستم ریشه‌ای قوی و جذب مؤثر مواد معدنی، توانایی رشد در خاک‌های فقیر را نیز دارد. 

کاربرد‌های دارویی و سنتی

به گزارش راز بقا، دم‌اسب در طب سنتی آسیا و اروپا سابقه‌ای طولانی دارد. این گیاه دارای میزان بالایی از سیلیس (سیلیکون دی‌اکسید) است که به سلامت استخوان‌ها و ترمیم بافت‌های پیوندی کمک می‌کند. جوشانده‌ی خشک‌شده‌ی این گیاه به‌طور سنتی برای درمان سنگ کلیه، عفونت‌های ادراری و خونریزی‌های داخلی استفاده شده است. خاصیت قابض بودن آن نیز در درمان زخم‌ها، اگزما و آکنه به‌کار رفته است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

کشت کُرتاچ؛ ابتکار کشاورزان کهگیلویه که توانستند در دل خاک‌های فقیر و شور، سبزی، بادمجان و گوجه پرورش دهند

عنبرسائل؛ درخت دارویی و مقاوم برای اقلیم نیمه‌خشک و طلایی خوش‌عطر که می‌تواند فضای سبز ایران را زیبا کند

در طب سنتی چینی، این گیاه برای درمان التهاب چشم و برخی عفونت‌های خفیف کاربرد دارد. با این حال، به‌دلیل وجود آنزیمی به نام تیامیناز که ویتامین B۱ را تجزیه می‌کند، مصرف زیاد یا طولانی‌مدت آن می‌تواند سمی باشد. 

اهمیت زیست‌محیطی و صنعتی

به گزارش راز بقا، گذشته از مصارف دارویی، دم‌اسب از نظر بوم‌شناختی نیز اهمیت دارد. این گیاه در تثبیت خاک‌های مستعد فرسایش مؤثر است و می‌تواند به‌عنوان شاخص زیستی برای شرایط خاص محیطی، به‌ویژه خاک‌های مرطوب یا کم‌مواد مغذی عمل کند. 

در صنعت، به‌دلیل محتوای بالای سیلیس، از این گیاه به‌عنوان یک ساینده طبیعی استفاده شده است. در گذشته، ساقه‌های خشک‌شده‌ی آن را برای صیقل دادن چوب، فلز و ظروف قلع به‌کار می‌بردند؛ کاری که در میان نجار‌ها و صنعتگران رایج بود. همچنین در رنگرزی سنتی و تمیزکاری زیست‌تخریب‌پذیر نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

از دیگر کاربرد‌های نوین آن می‌توان به استفاده در پالایش زیستی (phytoremediation) اشاره کرد؛ فرآیندی که در آن گیاهان برای جذب آلاینده‌ها از خاک آلوده به‌کار گرفته می‌شوند. 

عجیب‌ترین کاربرد‌های دم‌اسب

به گزارش راز بقا، شاید عجیب‌ترین کاربرد تاریخی دم‌اسب، استفاده از آن به‌عنوان مسواک طبیعی و ابزار پولیش دندان‌ها باشد. در گذشته‌های دور، در برخی فرهنگ‌های آسیایی و اروپایی، افراد از ساقه‌های این گیاه به‌عنوان ابزاری برای تمیز کردن دندان‌ها استفاده می‌کردند. بافت زبر ساقه، به‌دلیل وجود مقدار زیاد سیلیس، مانند برس ساینده‌ی ملایمی عمل کرده و در زدودن پلاک و لکه‌ها مؤثر بوده است. 

کاربرد عجیب دیگر این گیاه، مربوط به فرآیند‌های عکاسی اولیه در قرن نوزدهم است. برخی از شیمی‌دان‌ها و عکاسان از عصاره یا ساقه‌های دم‌اسب برای تمیز کردن صفحات شیشه‌ای استفاده می‌کردند؛ زیرا بافت ظریف و ساینده‌ی آن سطحی صاف برای قرارگیری امولسیون‌های حساس به نور فراهم می‌کرد. 

در صنایع دستی سنتی ژاپن و کره، هنوز هم برخی استادکاران لاکی‌کاری و بامبوسازی از دسته‌های خشک‌شده‌ی این گیاه برای پرداخت نهایی و صیقل بسیار دقیق استفاده می‌کنند. این کاربرد‌ها اگرچه امروزه نادرند، اما گویای توانایی شگفت‌انگیز یک گیاه باستانی در ایفای نقش‌هایی غیرمنتظره در زندگی انسان هستند.