خرس غارنشین؛ غول گیلانی که هزاران سال پیش در غارهای ایران زندگی می‌کرد!

راز بقا: خرس غارنشین یا Ursus spelaeus یکی از معروف‌ترین گونه‌های منقرض‌شده‌ی خرس‌هاست که در دوره پلیستوسن (از حدود ۳۰۰ هزار تا ۲۰ هزار سال پیش) در سراسر اروپا و بخش‌هایی از آسیا می‌زیسته است. این جانور عظیم‌الجثه با خرس قهوه‌ای امروزی (Ursus arctos) شباهت زیادی داشته، اما تفاوت‌هایی در ساختار جمجمه و رژیم غذایی داشته است. نکته جالب برای ما ایرانی‌ها این است که فسیل‌هایی از خرس غارنشین در ایران نیز یافت شده که نشان‌دهنده‌ی حضور این جانور در بخشی از قلمرو فعلی کشور ماست.

در این مقاله از راز بقا با ویژگی‌های زیستی این جانور، محل زندگی، دلایل انقراض، و شواهد حضور آن در ایران آشنا می‌شویم.

ویژگی‌های زیستی خرس غارنشین

به گزارش راز بقا، خرس غارنشین به طور میانگین از خرس‌های قهوه‌ای امروزی بزرگ‌تر بوده است. وزن نر‌های بالغ به بیش از ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم می‌رسیده و گاهی به بیش از یک تن نیز می‌رسیده‌اند. ماده‌ها کمی کوچک‌تر بوده‌اند.

از لحاظ ظاهری، جمجمه‌ی خرس غارنشین کشیده‌تر و پیشانی آن برجسته‌تر از خرس قهوه‌ای بوده. دندان‌های آسیا به گونه‌ای رشد کرده بودند که نشان از رژیم غذایی عمدتاً گیاه‌خواری می‌داد. البته همچنان ممکن است گاهی لاشه‌خواری یا شکار جانوران کوچک را نیز انجام می‌داده‌اند.

زیستگاه و پراکندگی جغرافیایی

بیشتر فسیل‌های کشف‌شده‌ی خرس غارنشین در غار‌های کوهستانی اروپا از اسپانیا گرفته تا روسیه پیدا شده‌اند. اما شواهد نشان می‌دهد که محدوده‌ی زیست این جانور از اروپای غربی تا قفقاز و حتی ایران گسترش داشته است.

این خرس‌ها معمولاً در غار‌ها زندگی می‌کردند و اغلب در همان‌جا هم جان می‌باختند. همین موضوع باعث شده که فسیل‌های فراوانی از آنها در غار‌ها باقی بماند.

دلیل نام‌گذاری به خرس غارنشین

نام علمی spelaeus در لاتین به معنی غاری است. به گزارش راز بقا این نام به دلیل فراوانی فسیل این گونه در غار‌ها انتخاب شده. برخلاف خرس‌های امروزی که تنها برای زمستان‌خوابی وارد غار می‌شوند، به نظر می‌رسد که خرس‌های غارنشین بیشتر زمان خود را در غار‌ها سپری می‌کرده‌اند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

بَلوچی‌دَد؛ غول افسانه‌ای اهل بلوچستان که بزرگ‌ترین پستاندار خشکی تاریخ لقب گرفته است

کرگدن پوزه‌باریک؛ غول دشت‌های کرمانشاه با شاخ یک متری که دو متر قد و ۲۰۰۰ کیلو وزن داشت

ایرانوسوریپوس؛ شگفت‌انگیز دایناسور گوشتخوار جهان که در ایران و در نزدیکی تهران زندگی می‌کرد!

انقراض خرس غارنشین؛ چرا ناپدید شد؟

خرس غارنشین حدود ۲۴ تا ۲۸ هزار سال پیش منقرض شد. دلایل متعددی برای این انقراض پیشنهاد شده که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تغییرات اقلیمی: سردتر شدن آب‌وهوا در اواخر دوره پلیستوسن باعث کاهش منابع غذایی و گیاهان مورد نیاز خرس‌ها شد.

رقابت با انسان: انسان‌های نئاندرتال و سپس انسان خردمند (Homo sapiens) وارد غار‌هایی شدند که خرس‌ها در آنها می‌زیستند. این موضوع موجب رقابت برای فضا شد.

شکار توسط انسان: شواهدی از ابزار‌های سنگی در کنار استخوان‌های خرس غارنشین یافت شده که نشان از شکار آنها توسط انسان دارد.

جمعیت کم و تنوع ژنتیکی پایین: به نظر می‌رسد در پایان حیاتشان، جمعیت خرس‌های غارنشین کاهش یافته و تنوع ژنتیکی آنها بسیار کم شده بود، که آنها را نسبت به بیماری‌ها یا تغییرات محیطی آسیب‌پذیرتر کرده بود.

خرس غارنشین در ایران؛ شواهد و یافته‌ها

اگرچه بیشتر مطالعات خرس غارنشین در اروپا انجام شده، اما یافته‌های فسیلی نشان می‌دهد که این گونه در بخش‌هایی از ایران نیز زیسته است. یکی از مهم‌ترین کشفیات مربوط به غار دربند رشی در استان گیلان است.

غار دربند رشی (گیلان)

در این غار، که یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های انسان‌های پیشاتاریخ در ایران به‌شمار می‌رود، استخوان‌هایی کشف شده که به Ursus spelaeus نسبت داده شده‌اند. به گزارش راز بقا این یافته‌ها نشان می‌دهد که خرس غارنشین در دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز نیز وجود داشته و احتمالاً از شرایط خنک و پوشش جنگلی آن منطقه بهره‌مند بوده است.

تفاوت با خرس‌های امروزی ایران

خرس قهوه‌ای (Ursus arctos) که امروزه در مناطقی از ایران همچون البرز، زاگرس، و بخش‌هایی از شمال‌شرق کشور دیده می‌شود، از نظر جثه کمی کوچک‌تر از خرس غارنشین است و رژیم غذایی همه‌چیزخوارتری دارد.

خرس غارنشین، اما بیشتر گیاه‌خوار بوده و با توجه به ساختار بدنش، احتمالاً تحرک کمتری نسبت به خرس‌های امروزی داشته است. همچنین به دلیل وابستگی شدید به غارها، در برابر تغییرات زیست‌محیطی آسیب‌پذیرتر بوده.

جایگاه فرهنگی و باستان‌شناسی

در برخی غار‌های اروپایی، استخوان‌های خرس غارنشین به گونه‌ای خاص چیده شده‌اند که احتمالاً نشان از باور‌های مذهبی یا آیینی انسان‌های نخستین دارد. در ایران نیز اگرچه شواهد مستقیمی از آیین‌های مرتبط با خرس یافت نشده، اما حضور هم‌زمان انسان و خرس غارنشین در برخی غار‌های مسکونی جالب توجه است و می‌تواند در مطالعات آینده اطلاعات بیشتری درباره رابطه انسان و حیوان در دوران ماقبل تاریخ ارائه دهد.

خرس غارنشین یکی از شگفت‌انگیزترین گونه‌های جانوری منقرض‌شده است که شناخت آن تنها به دلیل جثه عظیم و فسیل‌های فراوانش اهمیت ندارد، بلکه از منظر تعامل با انسان، تغییرات اقلیمی، و زیست‌شناسی تکاملی نیز بسیار ارزشمند است.

حضور این جانور در ایران، به‌ویژه در مناطقی، چون گیلان، نه تنها دامنه پراکندگی آن را گسترده‌تر نشان می‌دهد، بلکه گواهی است بر غنای فسیلی و باستان‌شناسی سرزمین ما. به گزارش راز بقا مطالعه دقیق‌تر این گونه و فسیل‌های مرتبط با آن می‌تواند به درک بهتر از گذشته زیستی ایران و تغییرات اقلیمی آن در هزاران سال گذشته کمک کند.