«غاز سرنواری»؛ پرنده افغانستانی که تا قله اورست پرواز کرد و دانشمندان را شوکه کرد!

راز بقا: «غاز سر نواری» یا «غاز خاکستری» افغانستان، غازی است که در آسیای مرکزی در کلونی‌های هزاران نفری در نزدیکی دریاچه‌های کوهستانی و زمستان‌ها در جنوب آسیا، تا جنوب شبه جزیره هند تولیدمثل می‌کند. این غاز مشهور منطقه آسیای مرکزی در یک لانه زمینی هر بار سه تا هشت تخم می‌گذارد. این غاز به خاطر ارتفاعات زیادی که هنگام مهاجرت به هیمالیا به آن می‌رسد، شناخته شده است.

به گزارش راز بقا، جنس غاز‌های خاکستری «آنسر» به گونه‌ای است که هیچ عضو دیگری در منطقه هند و نه در مناطق اتیوپی، استرالیا یا حتی در آمریکای جنوبی و مرکزی ندارد. لودویگ رایشنباخ در سال ۱۸۵۲ غاز سر نواری را در گونه جنس Eulabeia قرار داد، اگرچه طبقه بندی «جان بوید» هم Eulabeia و هم جنس Chen را به عنوان زیرجنس‌های «آنسر» یا همان غاز خاکستری در نظر می‌گیرد.

ویژگی‌های ظاهری غاز سر نواری

این پرنده، خاکستری کم رنگ است و به راحتی از سایر غاز‌های خاکستری از جنس «آنسر» با نوار‌های سیاه رنگ روی سرش قابل تشخیص است. همچنین این گونه بسیار رنگ پریده‌تر از غاز‌های دیگر این جنس است. در پرواز، صدای آن مانند صدای یک غاز معمولی است. یک غاز با اندازه متوسط، طول کل آن ۷۱ تا ۷۶ سانتی متر و وزن آن ۱.۸۷ تا ۳.۲ کیلوگرم است.

اکولوژی و زیستگاه غاز سرنواری 

به گزارش راز بقا؛ زیستگاه تابستانی این غاز دریاچه‌های مرتفعی است که پرنده در آن‌ها از چمن‎‌های کوتاه تغذیه می‌کند. گزارش شده که این گونه قبل از عبور از هیمالیا از تبت، قزاقستان، مغولستان و روسیه به جنوب مهاجرت کرده است. این پرنده در سال‌های اخیر در دریاچه چینگ‌های به عنوان قربانی اولیه ویروس H۵N۱، (آنفولانزای پرندگان) بوده و به همین دلیل مورد توجه علم پزشکی قرار گرفته است. این غاز زیبا از شکارچیانی مانند کلاغ ها، روباه ها، زاغ ها، عقاب‌های دریایی، مرغان دریایی و دیگران رنج می‌برد. با این حال، کل جمعیت این غاز ممکن است در حال افزایش باشد، اما ارزیابی روند جمعیت پیچیده است، زیرا این گونه در محدوده‌ای به وسعت بیش از ۲۵۰۰۰۰۰ کیلومتر مربع وجود دارد.

غاز سر نواری یکی از تیزپروازترین پرندگان جهان است. شنیده شده که این غاز در حال پرواز بر روی کوه ماکالو - پنجمین کوه مرتفع روی زمین با ارتفاع ۸۴۸۱ متر - و ظاهراً بر فراز کوه اورست - ۸۸۴۸ متر - دیده شده است اگرچه این یک گزارش دست دوم و بدون تأیید است.

این مهاجرت طاقت فرسا و سنگین مدت‌هاست که فیزیولوژیست‌ها و طبیعت شناسان را متحیر کرده است. به همین دلیل باید توضیح دقیقی وجود داشته باشد مبنی بر اینکه چرا پرندگان در ارتفاعات بالا پرواز می‌کنند ... به ویژه اینکه گذرگاه‌هایی از هیمالیا در ارتفاعات پایین‌تر وجود دارد و سایر گونه‌های پرندگان مهاجر از آن‌ها استفاده می‌کنند. 

در واقع، غاز‌های سر نواری برای مدت زمانی طولانی مستقیما (با استفاده از GPS یا فناوری ثبت ماهواره) در ارتفاع بالاتر از ۶۵۴۰ متر ردیابی نمی‌شدند، ولی اکنون اعتقاد بر این است که این ارتفاعات را طی می‌کنند و از میان کوه‌ها می‌گذرند. مهاجرت چالش برانگیز به سمت شمال از زمین‌های پست هند برای تولید مثل در تابستان در فلات تبت به صورت مرحله‌ای انجام می‌شود و پرواز در سراسر هیمالیا (از سطح دریا) بدون توقف در کمتر از هفت ساعت انجام می‌شود. به صورت تعجب‌آمیزی علیرغم وجود باد‌های موافق پیش بینی شده که هیمالیا را منفجر می‌کند (در همان جهت حرکت غازها)، غاز‌های سر نواری این باد‌ها را کنار می‌زنند و منتظرند تا این باد‌ها یک شبه از بین بروند، سپس بالاترین سرعت پرواز‌های صعودی خود را انجام می‌دهند. بر اساس تحقیقات منتشر شده در سال ۲۰۱۱، پرنده‌ای که این نرخ صعود انجام می‌دهد این روند را ساعت‌های متوالی حفظ می‌کند.

مطالعه سال ۲۰۱۱ نشان داد که غاز‌ها در ارتفاع حدود ۶۴۰۰ متری به اوج می‌رسند. در یک مطالعه در سال ۲۰۱۲ که ۹۱ غاز را برچسب گذاری کرد و مسیر‌های مهاجرت آن‌ها را ردیابی کرد، مشخص شد که غاز‌ها ۹۵ درصد از زمان خود را در ارتفاع کمتر از ۵۷۸۴ متر سپری کردند و برای استفاده از ارتفاعات پایین، مسیر طولانی تری را از طریق هیمالیا به منظور عبور از دره‌ها و گردنه‌ها انتخاب کردند. 

بر اساس همین مطالعه تنها ۱۰ غاز از این غاز‌ها بالای این ارتفاع ثبت شده اند و تنها یکی از آن‌ها از ارتفاع ۶۵۰۰ متری فراتر رفته و به ارتفاع ۷۲۹۰ متری رسیده است. همه این پرواز‌ها به جز یک مورد در شب ثبت شده اند که همراه با صبح زود، رایج‌ترین زمان روز برای مهاجرت غاز‌ها است. نویسندگان این دو مطالعه گمان می‌برند که افسانه‌های پرواز غاز‌ها در ارتفاع ۸۰۰۰ متری غیرمعمول است. غاز‌های سر نواری در حال پرواز در ارتفاع ۷۰۰۰ متری مشاهده شده اند.

غاز سرنواری بر فراز هیمالیا مهاجرت می‌کند تا زمستان را در بخش‌هایی از جنوب آسیا (از آسام تا جنوب تامیل نادو) سپری کند. زیستگاه زمستانی کنونی این گونه، مزارع کشت شده است، جایی که از جو، برنج و گندم تغذیه می‌کند و ممکن است به محصولات آسیب برساند. دیده شده که پرندگان قرقیزستان برای ۲۰ تا ۳۰ روز در غرب تبت و جنوب تاجیکستان توقف کرده اند و سپس به مناطق جنوبی مهاجرت کرده‌اند. آن‌ها عمدتاً در فلات تبت لانه می‌سازند. 

فیزیولوژی غاز نواری

چالش فیزیولوژیکی اصلی غاز‌های سر نواری استخراج اکسیژن از هوای هیپوکسیک و انتقال آن به فیبر‌های عضلانی هوازی به منظور حفظ پرواز در ارتفاعات بالا است. پرواز در ارتفاعات بالا از نظر متابولیکی بسیار پرهزینه است، زیرا پرندگان برای ایجاد تکانه‌های صعودی نیاز دارند که در هوای رقیق محکم‌تر تکان بخورند. مطالعات نشان داده‌اند که غاز‌های سر نواری در شرایط کم اکسیژن عمیق‌تر و مؤثرتر تنفس می‌کنند، که این امر باعث افزایش جذب اکسیژن از محیط می‌شود.

به گزارش راز بقا؛ هموگلوبین خون آن‌ها نسبت به غاز‌های ارتفاع پایین تمایل بیشتری به اکسیژن دارد که به جهش یک نقطه آمینو اسید نسبت داده شده است. این جهش باعث یک تغییر ساختاری در مولکول هموگلوبین از شکل کم اکسیژن به شکل میل ترکیبی با اکسیژن بالا می‌شود. بطن چپ قلب، که مسئول پمپاژ خون اکسیژن دار به بدن از طریق گردش خون سیستمیک است، در غاز‌های سر نواری به طور قابل توجهی مویرگ‌های بیشتری نسبت به پرندگان دشت دارد و اکسیژن رسانی به سلول‌های عضلانی قلب را حفظ می‌کند.

در مقایسه با پرندگان دشت، میتوکندری‌ها (محل اصلی مصرف اکسیژن) در ماهیچه پرواز غاز‌های سر نواری به طور قابل توجهی به سارکولما (غشای پلاسمایی ماهیچه) نزدیک‌تر است، که باعث کاهش فاصله انتشار داخل سلولی اکسیژن از مویرگ‌ها به میتوکندری می‌شود.

غاز‌های سر نواری نسبت به سایر غاز‌ها نسبت به سایر غاز‌ها ناحیه بال کمی بزرگتر دارند که اعتقاد بر این است که به آن‌ها در پرواز در ارتفاعات کمک می‌کند. در حالی که این امر توان خروجی مورد نیاز برای پرواز در هوای رقیق را کاهش می‌دهد، پرندگان در ارتفاع بالا همچنان باید محکم‌تر از پرندگان دشت بال بزنند.